Ағылшын абсолютизмі
статутын, сауда регламентациясын, оқушылар санын және міндетті түрдегі 7 жылдық тәжірибенің болуын талап етті. Карл осындай жолмен, көптеген штрафпен қазынаның пайдасын көбейтті. Абсолютизм саясаты мануфактуристер мен саудагерлердің ұйымдасушылықпен ұстап отырды /41/.
Буржуазияның және буржуазияланған дворяндардың байюы олардын мүдделерін қанағаттандыруға жол ашты. Олардың бұл әрекеттері абсолютизмге қарсы күштердің наразылығын туғызды.
Әлеуметтік-экономикалық дамулармен қоса пуританизмде кеңейе бастаған. Ал король епископтерді және басқа сановниктерді сайлаған: шіркеуді мемлекет қаржыландыратын және шіркеулік десятина халықтан жиналатын. Пуритандар болса осыған қарсы болған.
Корольдің күші әлсіз болғандықтан, әрбір қате істелінген іс оның толығымен жеңілісіне әкелетін еді. 1643 ж. парламент келесі одаққа бірігеді – Салтанатты Лигаға және Шотландиямен Ковенантқа. Осыған қатысты парламент Англияда пресвитариандықты таратуға ұсынады: екі елдің де наным-сенімдері, шіркеулік құрылысы, дәстүрі ортақ болу керек болды. Ал парламенттік әскерді реорганизациялаудың нәтижесінде компитентті болмағандықтан көптеген әскери басшылар өз лауазымдарынан босатылады. 1645ж. роялистер Нейзбидегі жеңілісінен үлкен зардап шегеді. Ал 1646ж. мамырда Карл шотландықтарға қарай жылжып, сол жақтан парламентпен ұзақ келіссөздер жүргізді. 1647ж. король өзінің жауларының қолына беріледі. Компромисске жету әрекеттері жоққа шығады. Корольдің өзін жақтау талпыныстары да сәтсіз болады. 1648ж. әскери істер көктемде және жазда қайта жанданады. Әскер бұйрығын орындағысы келмеген қауым палатасының бірнеше мүшелері өз орындарын босатып, корольге жаза қолданатын «Жоғарғы сотты» тағайындайды. 1649ж. 20 қаңтарда король мемлекеттік опасыздық жасады деген айыппен 30 қаңтарда өлім жазасына кесіледі /42/.
Қорытынды
1485 ж.-1625ж. дейін созылған ағылшын абсолютизмінің негізгі ерекшелігі оның көпжылдық Роза соғыстарының нәтижесінде орнауы. Өйткені, бұл соғыс барлық феодалды ақсүйектерді жойып, рыцарьлар сенген Тюдорлар династиясын алдыңғы қатарға шығарады. Рыцарьлар қазынаны толтырушылар болғандықтан, олардың қатарына барлық байларды үлкен ценза арқылы алатын.
Бірінші абсолютті монарх Генрих VII-ші болады. Ол өзін шіркеудің басшысы деп жариялап, оның бүкіл мүлігін (жерлер, алым-салықтар, артықшылықтар) өз меншігіне айналдырады. Абсолютті монархия негізінен дворяндардың мүддесін көздеген. Алайда бұл буржуазияға да тиімді болған. Ағылшын абсолютизмі аяқталмаған сипатта болды. Себебі парламент те, жергілікті өзін-өзі басқару органы да болған. Сонымен қатар тұрақты әскері болмады. Ал әскери күштермен қатар полициялық жүйе болды. Тюдорлардың қолында үлкен билік болды, олар барлық жердің 1/5 бөлігін иемденді. Ал Генрихтің құпия кеңес құруы үлкен қателік болды себебі, кеңес үлкен күш жинаған сайын Генрихке абсолютті монарх болуға жол бермеді. Тюдорлар кезінде парламент король деспотизмінің қаруына айналды, бірақ король осы кезде тек парламенттің бұйрығын орындағандай болып, парламентке қарсы халықты қоймақшы болады.
Күшті король билігінің тенденциялары Эдуард IV-ші Йорк кезінен-ақ байқала бастады. Алайда абсолютті монархияның нағыз негізін қалаушысы, яғни Роза соғыстарынан кейінгі таққа отырған Генрих VII-ші Тюдор болған. Тюдорлардың басқару периоды 125 жылдан сәл аз болған. Яғни Генрих VII-шіден (21 тамыз 1485ж.) оның немересі Елизавета (24 наурыз 1603ж.) қайтыс болғанға дейін созылған. Бұл жылдарды негізінен жаңа Англияның өркендеуінің негізі, ал 1485 ж. Тюдорлардың билігі өте маңызды болғандықтан Орта ғасырдан Жаңа ғасырға өту кезеңі деп атайды. Көптеген жылдар бойы Ұлыбритания Европаның шеткерленген жері деп саналып келген, тіпті Батыс Европаның рухани және көркем өнері оған қатысы болмаған. Осылай ғылымның қайта өрлеуі 15ғ. Англияға ешқандай әсер етпегендіктен оның интеллектуалды өмірі 13-14 ғ.ғ. қарағанда төмендеп кеткен болатын. Ал Ағылшын ренессансы болса Тюдорлар кезінде ғана дами бастады. Жалпы осы Тюдорлар кезінде Англия Уэльспен жақсы қарым-қатынас орнатты. Англияға сол кезде елде бейбітшілік орнататын орталықтанған күшті билік керек болатын.
XVI ғ. ағылшын государьларының француздармен салыстыра алатын бюрократиялық аппаратының, тұрақты әскерінің болмауы, Францияның XVғ. жағдайындай болды. Тюдорлар сословиялық өкілдерсіз басқара алса да, олар Стюарттар сияқты парламентті таратпай, XVI ғ. аяғына дейін, оның талаптарын орындап, біріге жұмыс істей берді. Монархияның шіркеуді билеуі Англияға типтес болып, дворяндармен буржуазияның прогрессивті топтарының реформацияға деген қызығушылығына байланысты жүзеге асырылды.
Тюдорлар Англиясы өте ауыр кезеңді бастан өткізді. Бірақ ол Франциядағыдай «діни соғыстарға» ұшыраспады, себебі Англияда діни фанатизмге қарағанда, монархия күштірек болған. Алайда Тюдорлар реформациясының да кері әсері болды. Себебі, Генрих VII-ші, Эдуард VI-шы және Марияның кезіндегі шіркеу саясатының өзгеріске ұшырауы, сауданың және ауылшаруашылықтың экономикалық кризисіне ұшыратып, бағалардың жоғарлауына әкелді. Сонда да бағалардың өсуі халыққа әлемдік конъюктура деп түсіндірілген.
Ағылшын абсолютизмінің дағдарысы XVI ғ. 90 ж. Елизавета билігінің соңғы жылдарында байқалына бастады. Алайда бірінші Стюарттар кезінде ол ішкі және сыртқы саяси бағыттың анықтаушы факторына айналды. Абсолютизмнің формалары және билік тәсілдері неғұрлым әсерлі болған сайын, соғұрлым ол әлсірей бастады және Стюарттардың өзара бақталастығы өрістей берді. Яғни олардың тек корольдің ғана ешбір парламентсіз, сословиялық өкілдердің қатысуынсыз заң шығару тілегін жүзеге асыру әрекеттері абсолютті монархияның жүйесін реакционды сипатқа әкеліп біраз әлсіретеді. Ал неғұрлым таптық күрес өрістеген сайын, соғұрлым қоғам феодалдық құрылысқа біріге бастады.
Абсолютті монархия феодалды мемлекет сипатында бірінші орында туыстас феодалды-дворяндардың мүддесін көздеген. Бұл XVI ғ. аяғында анық байқалады, себебі осы кезде абсолютизм саясаты қоғамның алдыңғы қатарлы топтарына өзінің кедергісін тигізе бастаған. Әсіресе бұл жағдай Бірінші Стюарттар кезінде жақсы байқалады. Осы кезде абсолютті монархия елді орталықтандырып, халыққа қатысты полициялық режимді орнатып, сыртқы
саясаты бағыттап, теңіз саудасы және колонизацияның алғышарттары қалыптастырады.
Яков жалпы таққа отырғаннан кейін абстрактылы абсолютті монархиясының теориясын түсінді, бірақ оның тарихи шарттық спецификасын жүзеге асыра алмады. Сол себепті ағылшын абсолютизмінің кризисі байқалып, король мен парламент арасында конфликт пайда болады: король субсидияларын қолдамау, парламенттердің сессияларының азаюының нәтижесі корольді қаржылық тапшылыққа әкеледі. Сонымен қатар парламент корольдің жүргізген саясатына қанағаттанбай, оны қатты сынауға алады. Яковтың осындай абсолютистік істеріне буржуазия және буржуазияланып келе жатқан дворяндардың мүддесін көздеген парламент депутаттары оның саясатына толығымен қарсы болады. Себебі ол парламенттің келісімісіз салық жинамақшы болғанда парламент өзінің салықты бекіту құқығын пайдалана отырып, король билігін шектеу мақсатымен оған қысым жасай бастады.
Яков кезінде абсолютті монархияның әлсіреуінің негізгі себептері келесі болып табылады: 1) елдің дәстүрлі конституциясын талқылаумен байланысты туатын күрес, 2) үкіметтің әлеуметтік-экономикалық саясатының сынға алынуы, 3) католиктік қауіпке қарсы реформаларды соңына дейін жүргізу үшін күрес 4) Яковтың сыртқы саясатына байланысты, корольмен парламент арасындағы келіспеушілік.
XVII ғ. бірінші оң жылдығында Англияда буржуазды революцияның алғышарттары қалыптасады. Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы – капиталды алғаш қорлануы, мануфактуралық өндірістің сәттілігі, буржуазияның көбеюі, жалданатын жұмысшылар санының өсуі, XVI ғ. жақсы қарқынмен дамып, осыған арықарай үлес қосатын абсолютизм жүйесінің қысқы болуы оған ешқалай көмектесе алмады.
Қорытындылай келе, абсолютті монархтердің сыртқы және ішкі саясатының мазмұны қоғамды бөлшектеп, халықтың абсолютизмнен бас тартуына әкелді. Яғни, абсолютті монархтердің билікті бөлісуде күресі, абсолютизм дәуірі басталуымен осы күрес жолына түскен корольдердің күшіне сәйкес тартысының одан бетер өткірленуі алмастырды. Тюдорлар ағылшын абсолютизмінің шарықтау шегін біраз сақтай тұрып, өз билігін кеңейтуге ұмтылды. Ал, өткір бәсекеге түскен Стюарттар абсолютті монархияны дағдарысқа ұшыратты.
XVII ғ. бірінші жартысында парламентпен король арасындағы осындай жеке конфликттер революциялық жағдайға өрістеп, Англияның әлеуметтік, экономикалық, саяси жағдайын тұрақсыздандырып, Ағылшын Буржуазиялық Революцияның негізін салады.
Өнеркәсіптің, сауданың, ұлттық мәдениеттің, қарқынды дамуы елді революциялық жарылысқа әкеліп соқтырды.
1. Лавровский В.М. Сборник документов по истории АБР 17в. –М.,1973. –Б.342.
2. Ленин В.И. Государство и революция// Полное собрание сочинений.Сочин., т.7. –322б.
3. Сапрыкин. Англия в эпоху абсолютизма. –М.,1984. –Б.200.
4. Штокмар В.В. Экономическая политика Английского абсолютизма в эпоху его расцвета. –Л.,1962. –Б.154.
5. Сказкин С.Д. Буржуазная революция 17в. в Англии. Страны континентальной Европы в 17-18 веках. –М.,1952. –Б.51.
6. Черняк Е.Б. Секретная дипломатия Великобритании. –М.,1975. –Б.367.
7. Кузнецов Е.В. Англия 15-17 в.в. Проблема генезиса капитализма. –Г.,1974. –Б.92.
8. Мортон А.Л. История Англии. –М.,1950. –Б.445.
9. Тревельян Дж. Маколей. Социальная история Англии. –М.,1959. –Б.582.
10. Большая Советская энциклопедия –М.,1949. –Б. 31.
11. Ленин В.И. Соч., — т.VII. –Б.322.
12. Большая Советская энциклопедия –М.,1949. –Б. 32.
13. Мортон А.Л. История Англии. -1950. –Б.154.
14. Англия при Тюдорах// http.://www.google.kz
| |  скачать работу |
Ағылшын абсолютизмі |
