Главная    Почта    Новости    Каталог    Одноклассники    Погода    Работа    Игры     Рефераты     Карты
  
по Казнету new!
по каталогу
в рефератах

Ақындар айтысы

Алдында жеңгетайлап құламаса.
Жаман өлең, жеңеше сол болады,
Апырым-ай, бар халыққа ұнамаса –

деген орынды жауап қайтарады. Халық сынынан өту үшін үлкен жауапкершілік, талант пен қабілет керек екенін білдіреді. Ауызба-ауыз айтысып отырғанда қойылатын сұраққа сол сәтте мүдірмей жауап қайтару ақынның дарындылығын танытады.
Айтыс сөз тапқырлығының ғана жарысы емес. Қалың жұртқа жеке де, қоғамдық та мәселенің неше алуанын батыл да, айқын жеткізе алатын мүмкіндік тек айтыста ғана бар.
Демек, айтыскерге қойылатын талап та өте жоғары. Олар:
– Өмірді өзіндік көзқарасымен пайымдай алатын дарындылық пен білімділік;
– Жүйелі сөз, ұтымды, ойлы шумақтар төгілетін асқақ шабыт пен қабілеттілік;
– Батылдық, өткірлік, шындыққа толы көркем бейнелі сөздер табу;
– Жаттанды сөздерге бармау, жасанды ұйқасқа жоламай, уақыт мөлшеріне сыйғызып айтысу;
– Мәдениеттілік, әдеп, сыпайылық, бір-біріне құрметпен қарап бағалай білу.

Айтыс барысында қарсыласының сөзіне бірден тура жауап қайтарып, тойтарыс жасай алмаса, айтыс кұны төмендейді. Ол үшін ақындар бойынан жоғарыда көрсетілген қасиеттер табылуы керек. Сонда ғана айтыстың мәні мен мағынасы сонылығымен тыңдаушыларға қызықты болады.
"Айтысқа түсіп жүрген суырыпсалма ақын тегінде өлең таба алмағандықтан, ұйқасты сөз құрай алмағандықтан жеңілмейді. Олар жеңілгенде ұтымды дәлелден жұтап, жүйеге жығылып барып жеңіледі. Жеңуші адам өзінің қарсы ақынына бет бұруға, жалтаруға ерік бермей, нақты дәлелдермен тұсап, тұқыртып буып тастайды", – деген М.Әуезов сөздері ақындар айтысының өзіндік сипатын танытады. Бұл – бүгінгі айтысқа да толық қатысты шарт-талап.
Бүгінде сөзге, ойға жүйрік ақындар жаңа заманға лайықталған жыр жолдарымен, ерекше сөз саптауларымен, тосын теңеулерімен, жарасымды әзіл-қалжыңдарымен таныла бастады. Бұл жолдағы талмай ізденіс, жасқанбай ойларын ашық айту, толғағы жеткен мәселелерді жұртшылыққа орнымен жеткізу айтыстың пәрменділігін, әсерлілігін арттырады. Мысалы, ақын Мэлс Қосымбаевтың Дәулеткерей Кәпұлымен айтысында, мынандай:

Жүргенде басың қатып саудаменен,
Жаныңды алсын бүгін баурап өлең.
Орақпенен орылып күні кеше,
Балғаменен соғылып қалған өлең..., –

деген жолдарында астарлы ой ұшқыны көрінеді. Мэлс өлеңдеріндегі көтерілген әлеуметтік мәселелер, ащы шындық көрінісі кімді болса да ойлантады.
Айтыс өзінің биік шыңына намысты қамшылап, егес тартыста шыңдала отырып жетеді. Ақынның әрбір сөзі халық алдында бірден төгіле жырланып, әлеуметтік те, эстетикалық та міндетін орындап отырады.
Мэлс Қосымбаев пен Мұхамеджан Тазабековтің айтысында бүгінгі күн талабы, уақыт тынысы қамтылып, шебер өрілген айбынды сөз көрініс тауып, нағыз айтыстың қиындығы мен қызықтығын таныта түседі. Мысалы,

Мұхамеджан:
Тарихта қай тұнбадан былғанбадық,
Мысалды отырғам жоқ тыңнан алып,
Орысша оқымаса өспейді деп,
Баланың тәрбиесін бұрмаладық, –

десе, енді бірде:

Уа, Мэлс, тектілікке сай болалық,
Бұл айтыс – шайқасатын майдан анық.
Арғы атаң найза ұстаған батыр еді,
Атқан оғы тиетін айға барып.
Іркес-тіркес іріден сөйлесеңші,
Әңгіме айтқан жан болмай шайға барып,
Қайран біздің қазақтың ұрпағы да,
Майшабақтай барады-ау майдаланып..., –

дейді.
Осы өлең жолдарының өзінде-ақ, Мұхамеджан егемендіктің құдіретін ту ғып желбірете отырып, қарсыласын ғана емес, бүкіл қазақ жастарын мәрттікке, ірілікке шақыратын ой тастайды...

Мэлс:
...Батыр елдің ұрпағы деп айтасың,
Байқасақ бұл қазақта кескін бөлек.
Қаншама сен қиялға берілгенмен,
Айды атып құлатқан ешкім де жоқ.
Алыс тау бұлдыраса – жақын емес,
Бұл айтыс болғанымен, ақыл емес.
Ай дегенің – белгісі табиғаттың,
Табиғаттың алдында, Мұхамеджан
Біле білсең – ешкім де батыр емес! –

деп жауап береді.
Бұл жерде Мұхамеджанның айға барып деген сөзді балама ретінде алып отырғанына қарамай Мэлс, табиғат белгісі деп, оған батырлық көрсету емес, аялау керек деген ұғымда жауап береді. Екі ақын сөзінде де өнегелі өзіндік жаңа, тың теңеу, ой толғамдары байқалады. Мысалы,

Мұхамеджан:
...Жалқаулық жаратқанға ұнамайды,
Қамсыз қазақ қартайтқан ұлы Абайды,
Балақ түріп, қарекет қылғандардың
Бақ келіп есігінен сығалайды... –

дейді.
Осы шумақта еңбекке шақыру өнегесін ұлы Абай мұңымен сабақтастыра орынды көрсете біледі, айтыстың тәрбиелік құны осындай ойлы өлең жолдарынан нәр алып, биіктей түсері сөзсіз.
Айтыс – халықтың көзі, айтыс – халықтың тілі екеніне күмән жоқ.
Мұхамеджан Тазабеков пен Балғынбек Имашевтің айтысына айтыскерлер аузынан поэзиямызға ерекше түр, өң беретін жанды сөз образдары, теңеу мен суреттеулер көптеп кездеседі.

Мұхамеджан:
...Ащы тер шыққан кезде жон арқадан,
Шабыттың тізгініне қол арта алам.
Ойлы халқым, орныңда отырмысың,
Нәр алып айтыс деген омартадан... –

деп бастап, табиғи төкпе өлең жырларын төгілдіре келе:

Бөрідей жігіт болсаң, бөгелмей айт,
Ел тыңдасын аузының суы құрып.
Азу басып көр енді арыстанға,
Тиген жерде тіс қалсын суырылып...—

деп, қарсыласын жігерлендіре, желпіндіре түседі. Жігіттік намысты қайрайтын, ерекше екпінмен айтылған жанды сөз образы бар.

Балғынбек:
...Ауыздықпен алысқан тұлпардаймын,
Көп шайқаймын басымды. Бұлтармаймын.
Басып жейтін қарақұс мен емеспін,
Шашып жейтін алғанын сұңқардаймын! –

десе, енді бірде Мұхамеджан

...Болғанда айтыс – кеме, өлең – теңіз,
Жаңа толқын болармыз өлеңге біз.
Айға қолын сермеген батырлармен
Тым биіктеп кеткендей кең өлкеміз...
Түгел сөздің түбірін қопарып айт,
Майқы биге мавзолей орнатқандай, – дейді.

Осы өлең жолдарының өзінен-ақ, қызу шабытпен айтылған шұрайлы сөздер тізбегі, үздік теңеу, метафора, эпитет анық көрінеді. Айтыстың ажары ақындар аузынан кесек-кесек, іркес-тіркес сөздер төгіле түссе ашыла берері, жарқырай түсері сөзсіз.
Көнеден қалған сөз өнеріміздің бірі – айтыс. Оны жоғалтпай жандандырып дамыту, ұлтымыздың мақтанышына айналдыру – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Бүгінде халықтың қалың ортасынан жарып шыққан, ел мен жердің тарихын, қадір-қасиетін терең ұғынып, жүрегіне тоқи білген талантты, дарынды жастарды танып, тауып тәрбиелеу ісі маңызды мәселелердің біріне айналуда.
Айтыс өнері – бүгінгі рухани мәдениетіміздің ажырамас бір бөлігі. Бұл өнер – ұрпақтан-ұрпаққа, буыннан-буынға ауысып өрісі ұлғайып ілгерлеп дами береді.
Нағыз айтыс ақынына тән қасиеттерді жинақтап төмендегідей үлгіде көрсетуге болады.

Парасат, білім
Сөзге тоқтау
Намыс, жігер, қызу шабыт
Талант, арқа
Тапқырлық, ұтымды ой,
қолма-қол суырыпсалушылық

12
скачать работу

Ақындар айтысы

 

Отправка СМС бесплатно

На правах рекламы


ZERO.kz
 
Модератор сайта RESURS.KZ