Главная    Почта    Новости    Каталог    Одноклассники    Погода    Работа    Игры     Рефераты     Карты
  
по Казнету new!
по каталогу
в рефератах

Арал теңізінің зерттелуі

нда- аугасилер; 4) әңкәрдария бойында –сакравактар Стробон бұл аймақтардың массагеттердің батпақты суы мол, аралды жер екенін айта келіп, онда апасиактар өмір сүргенін жазған. Арал өңіріндегі ертеректе болған шірік рабат, Бәбіш Молла, Баланды, жетіасар, Алтын асар көне қалалары орындарынан сақ тайпаларының мол ескерткіштері табылды. Бұл қала-жархит жобалары бір-біріне ұқсас. Халқы мал шаруа, мен, егін егумен, аң аулаумен айналысқан. Қазба жұмыс кезінде дәнд дақылдар, арпа, тары қалдықтары, үккіш, қол диірмен т.б. құрал-саймандар табылды. Мал сүйектерінің 47 пайызы ірі қара сүйектері болуы, оның ішінде түйе, жылқы сүйектерінің мол кездесуі жартылай көшпелі өмірдің басым болғанын аңғартады Қол өнер, зергерлік жақсы дамыған. Шірік Рабат қаласы төңірегіндегі обаларды зерттеу барысында алынған бұйымдардың Арал өңірі тұрақ-жайларындағы бұйымдарға ұқсастығы дәлелденді. Жерлеу тәсілдерінің өзіндік ерекшелігі бар. Бейіттер күмбез тәріздес, аумағы 38,5 м биіктігі 8 м, көлемі 47х29х9, 5 см, 53х31х11 см шикі кірпіштен өрілген Антропологиялық зерттеулер сақ тайпаларының бет пішінінде б.з.б. 7-5-7-да ейропалық, ал б.з.б4-2 ғасырдан бастап монғолдың белгілері күшейе бастағанын көрсетті.
Арал өңірі ескерткіштері жаңа тас дәуірі мен соңғы темір дәуірі аралығында бұл аймақта мал шаруашылығы мен суармалы егіншілікпен айналатын, әскери өнері жақсы дамыған тайпалардың өмір сүргенін көрсетті. Олар көрші елдердің және шығыстан келген тайпалардың әсерінен саяси- әлеуметтік, экономикалық мәдени және антропологиялық жағынпан өзгерістерге ұшырап отырған.
Арал теңізін Сырдария мен Амудария өзінен бөліп қарауға болмайды. Өйткені Аралды адамдар қателігінің құрбандығы десек, сол қателіктер алаңы-Орта Азиядағы Қос өзеннің бойы, өзіндік қайталанбас мінезі, мың жылдық тарихы бар ұлы өзен-Сыр ел жайлы ойланған сәтте өкейде тарих сабағы тұруы тиіс. Өйткені өзен бойында белең алған өзгерістердің себеп-салдарын дер кезінде тауып төніп келген қауіптің алдын алсақ, сырдан су іштеін он екі миллион адамның болашағына нұқсан келуі әбден мүмкін. Ал тарих тереңіне үңілер болсақ, бір кездері Сырдария аунай ағып Варахшы атты көлдер жүйесіне құйыпты. Хиуа тарихшысы Әбілғазы жер дүмпуінен Варихш көлдер жүйесі Аралға ауып теңізге айналды, деген болжам айтады.
1.2 Арал маңы табиғат ресурстарын және оны тиімді пайдалану жолдары
Теңізде балықтың 30-дан аса түрі бар. Кәсіптік маңызы бар бекіре, сазан, қаяз, шабақ ақмарқа сияқты балықтар ауланады.
Соңғы уақытқа дейін аралдан болықшылар жылына 200 мың тонна балық аулап келеді. Аралға құятын Амудария мен сырдария өзенінің суын егістікке орынсыз пайдалану, ысырап ету салдарынан теңіз суы тартылып, айдыны тарылып барады.
Теңіздің Солтүстіктегі Барсакелмес аралында «барса келмес» қорығы құрылған. Қорық аймағындағы бөкен, құлан, жайран, қырғауыл т.б. аң, құс түрлері қорғауға алынған. Қазіргі теңіз деңгейінің күрт төмен түсуіне байланысты олар басқа жаққа көшірілді.
Қазіргі кезде Шығыс, Аралдың қазақстанның бөлігінде (қызылорда облысы) қорғалатын табиғи аумақтар өте аз. Ең алғаш қорғалатын табиғи аумақтар (Қ.Т.А.) ұйымдастыру, 1929 жылы Барсакелмес аралына терісі бағалы аңдар –балпақ пен зорманды әкеліп жерсіндірумен, өсіру және оны аулау жұмыстарымен байланысты болады. Сондай-ақ, мұнда сұр кекіліктер, қырғауылдар, ор қоян, қарақұйрықтар, ақбөкендер сияқты бағалы хайуантатар жіберілген. 1939 жылы осы аңшылық шаруашылықтың негізінде жоғарыда айтылғандай Барсакелмес қорығы ұйымдастырылды. Облыс байлығында 1 қорық, 2 қорғалым жұмыс істеп келеді. Ландштафтарды қорғаудың ең жоғары формасы- қорықтар ұйымдастыру.
Әлемдік ұстанымдарға сәйкес биологилық түрлілікті сақтаудың ең тиімді әдісі ерекше қорғалатын аумақ статусын беру. Ал, қорғалымдар құру сыр өңірінде ХХ ғасырдың 70-80 жылдары ғана қолға алына бастады. Көптеген жылдар бойы табиғи қорғалымдар мемлекеттік статус алмай қазақстанның табиғат қорғау қоғамының құрамында болды.
Жалпы басқа елдердегідей қазақ халқында табиғатты, әсіресе оның жеке нысандарын қорғау идеялары ертеден қалыптасып, ұрпақтан- ұрпаққа мұра болып беріліп келеді. Мұндай идеялардың туындауы қазақ халықының әлімсақтан табиғатпен етене байланысып келуінде. Қазақ халқының еңбектеген баладан ақ шашты ата-әжеге дейін табиғат құрылыстарына ерекше көңіл бөліп, соның сырын ұғына білген. Мұндағы жылдар болғы адамдардың табиғатпен болатынын, бірі бұзылса бүкіл жүйенің биосферадағы әр заттың бір-бірімен байланыста, қарым-қатынаста болатындығын ырғақтығы бұзылатынын білуге көмектеседі. Халық табиғаттағы кейбір жануарлар мен құстарды да, көшпелі тұрмысқа қажетті заттарды киелі деп қастерлейді. Сол арқылы адам баласына бақыт пен байлық, құт-береке келеді деп көрсетті. Мысалы аққуды атпайды, жылқыны, қойды, түйені басынан ұрмайды, малды аяқпен теппейді немесе далада өсіп тұрған жалғыз ағашқа, бұтаға тиіспеген.
Қазақ халқы сонымен бірге тек өсімдіктер мен жануарлар сияқты түрі нәрселерге ғана емес, өлі табиғаттың кйбір ерекше жаратылыс нысандары да қасиетті, киелі жерлер деп білген. Мысалы, киелі бұлақтар, тау-тастар. Сыр өңірінде мұндай жерлер көп кездеседі. (Құттықожа бұғазы, Талдысу, қатын қамал, қорасан, қорқыт ата мазары, жеті әулие, т.б.).
Орыс шаруашылығының, бай-көпестерінің қазақстан жерінде жер ауып келуі, жергілікті халықтың мал жайылымдардың шұрайлы жерлерін тартып алуы өлкенің табиғат қорғау тархында жаңа кезеңнің қалыптасуын көрсетеді. Қызылорда қаласының тұсындағы Александровск, Жөлек, Қазалы уездеріне қарасты жерлердің көпшілігі орыс көпестерінің қолына көшті. Оның айғағы қазіргі көптеген жергілікті топонимдер.
Бұл қорықтарды ұйымдастырудың экологиялық негізі маңыздылығы еш күмән клтірмейді. Себебі республика көлемінде немесе жалпы табиғат қорғауды ұйымдастыру жұмыстарында шөл даланың ландштафтын сақтау өте аз қарастырылған, ал осы ландштафтың өз дәрежесінде көрсете алатын бірде-бір қорық жоқ. Сондықтан шөл даланың табиғатын, фаунасы мен флорасын қоса ландштафтық эталон ретінде сақтап қалатын қорық ұйымдастыру өте қажет-ақ.
Әсіресе, Қазақстанда шөл мен шөлейттің түрлік құрамы өте жоғары, әрі ерекше өзіне ғана тән. Орман экожүйесінің ең бағалысы да басымырағы өзен арналық тоғайлар мен шқөл ормандары болып табылады.
ІІ Тарау.
2.1 Арал теңізінің экологияльқ мәселелері
60 жылдардан бастап Арал теңізінің ауданы кеми бастайды. Суды ауыл шаруашылық дақылдарын суару үшін қолдану Тянь-Шань тауларымен ағып келетін табиғи су ағысын 90%-дан астам қысқартып жіберді. Теңіз ауданы 2,6 млн. га-ға кеміп, өзінің 60% көлемін жоғалтты. Судың деңгейі 12-ден 2 м-ге түсіп кетті, тұздылығы 2 еседен астам артты. Күн сайын 200 тонна тұз бен құм желмен 300 км ара қашықтыққа таралады. Шөлдену, топырақтың тұздануы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің кедейленуі, климаттық өзгеруі одан әрі жалғасуда. Халықтың денсаулығы күрт төмендеп кетті.
Арал аймағының экологиялық жағдайы экономиканың дәстүрлі бағыттарының дамуының мүмкін болмауына әкеліп, бірқатар әлеуметтік және саяси мәселелерді туғызады.
Қоршаған ортаны бұза отырып, кез келген қазіргі заманғы қоғам өзінің болашағын жояды. Болашақ ұрпақтардың дамуы үшін экологиялық тұрақты сақтап қалу қажет. Экологиялық тұрақты болашақты сақтау үшін табиғи ортаның жағдайын бақылап, өнеркәсіптік қалдықтарды нормалау алдын алу, қалдықсыз және ресурстарды тиімді пайдаланатын технологияларды жасап, іске қосу керек.
Аралды сақтап қалу мүмкін бе? 30 жылдың ішінде Арал теңізі 640 км3 судан айрылды, судың тұздылығы 26-27 г/литрге (бұрын 11-12) жетті. Судың деңгейі 13 метрге төмендеп, су жағалаудан жүздеген километрге шегінді. Кеуіп қалған теңіз түбінен құмды-тұзды дауылдар көтерілуде.
Арал теңізі Орта Азияның шөлді белдеуінде oрналасқан. Көлемі бойынша Арал дүние жүзінде ішкі су қоймаларының ішінде төртінші орында болған. Теңіз Тұран ойпатында орналасқан. Қарақұм және Қызылқұм шөлдері Аралды оңтүстік және шығыс жағынан қоршап жатыр. Судың орташа көлемі -1 шамамен 1000 км. Тереңдігі 20-25 м. ең үлкен тереңдігі — 67 м. Жаздағы орташа температура 24- 26°С, қыста – 7-13,5°С. Жылдың жауын-шашын мөлшері шамамен 100 мм.
Арал теңізінің су балансы бұрын жауын-шашынмен — 5,9 км, өзен ағысымен — 54,8 км қамтамасыз етіліп отырды. Орташа булану — 60,7 км. Теңіз деңгейінің маусымдың ауытқуы — 25 см, ал ғасырлың — 3 м-ден артпаған. Дүние жүзінің ірі тау жүйелері бұл орасан үлкен аумақтық өзендерінің сұлылығын қамтамасыз еткен. Аралдың су балансын Орта Азияның ірі өзендері — Амудария мен Сырдария ұстап тұрған.
60-жылдардан бастап суармалы жерлердің кеңеюіне байланысты Арал теңізіне келетін өзендердің суы күрт кеміп кеткен: 1970 жылы 35,2 км, ал 1980 жылы — 10 км. 1986 жылы Амудария мен Сырдария өзендері теңізге жетпеген. Барлық су суармалы жерлерге жұмсалды.
Арал теңізі табиғи температура реттеуші ретінде ауа райына үнемі әсер етіп отырады. Теңіздің қолайлы әсері 300-400 км ара қашықтықта байқалды. Бұл Хорезм облысында мақта өсірудің ең солтүстік белдеуін жасауға мүмкіндік берді. Қазір ауа райының континенталдылығы артты. Ең салқын айдың орташа айлық температурасы 1,5-2°С-ға төмендесе, маусымда 2°С-қа артқан. Ауа райынық қаталдығы Арал теңізінің тартылуына байланысты одан да қаталдана береді Аязсыз кезеңнің 170-180 күнге қысқаруы мақта өсіруді қиындатады (мақтаның өсуіне 200-220 күн оң температура қажет). Бұрын өзен суының минералдығы 0,3-0,5 г/л болса, қазір ол 2,5 r/л жеткен. Судың сапасының нашарлауы мен оның жетіспеуі өсімдіктер жабынына ерекше әсер етті. Бағалы орман, қамыс, өнімді жайылымдар мен шалғындықтар жойыла бастады. Олар сортаң жерлерге айналған. 50 көл кеуіп кеткен. Сырдария грунт суларының деңгейі төмендеп кеткен.
Арал теңізінің тартылып, теңіздің маңайындағы аудандардың экологиялық жағдайларының нашарлауының көптеген себептері бар. Соның ішінде ең басты себеп Аралға ҚҰЯТЫН Сырдария мен Әмудария өзендерінің аңғарларында су
1234
скачать работу

Арал теңізінің зерттелуі

 

Отправка СМС бесплатно

На правах рекламы


ZERO.kz
 
Модератор сайта RESURS.KZ