 |
|
ЕР ТАРҒЫН
әркез шақыртып алып жүреді.
Күндерде бір күн қызды бір ханның баласына айттырғалы арнайы жаушы келеді. Әкесі құда түскелі жаушылар келіп жатқанын хабарлап, қызының қандай ойы барын білгелі кісі жібереді. Қыз шешімін үш күннен кейін айтпақ боп, рұқсат алады да, табанда Тарғын батырды шақыртады.
– Міне, мені бір ханның баласына айттырғалы жаушы келіп жатқанын есіткен шығарсың. Ал маған ондай хан баласы таңсық емес, өзім де хан баласымын, сұлуға да таңсық емен, өзім де сұлумын. Өз басым, кімнің бақыты зор болса, сол кісіге барамын. Егер батыр екенің рас болса, мені ондай адамға қор қылмай, өзің ал да қаш, мен көңілім шын ауған саған ғана жар боламын, – дейді.
Көңілдері көптен бері жарасып қалған қызды батыр Ақшаханның қанатты қара дейтін жорғасына мінгізіп сол түні-ақ алып қашады. Ханның қызы Ақжүніс сұлуды сарайынан таппай, дағдарған жұрт оның кіммен қашып кеткенін саралайды. Хандықтағы жайсаң жігіттерді санай келгенде тарғын батыр жоқ боп шығады. Бұл хабарды естігенде хан қатты түтігіп:
– Менің қызым кетсе хан баласымен кетуі керек еді. Қызымның қаңғып келген жалғыз атты жігітпен қашып кеткеніне қатты қапалымын. Сүйекке таңба сап қорлап кеткен қызды ешқашан кешпен. Кім қуып жетіп, оны Тарғыннан айырып алса, жас демей, қарт демей, жарлы демей, бай демей соған беремін, – деп пышақкесті кесім шығарады.
Хан шешімі шыққан соң қалыңсыз жар құшып, оңай олжадан дәме еткен мырзалар, батыр-бағландар бірі екі атпен, бірі үш атпен соңына түсіп ал қусын. Ұзамай аттары болдырып, өздері шалдығып, шаршаған қуғыншылар бір жерге жиылып кеңес құрады: «Біз қуып жеткенмен де, ә бәрекелді деп қызды Тарғын бере қоймас, қайта шамына тисек шетімізден қырып салуы кәдік, одан да басымыз аманда үйге қайтайық» деп, бәрі елге бет түзейді. Тек Қарт Қожақ деген бір батыр ғана «қуам деп шыққан соң, қумай үйге қайтқаным да өлім, қуып барып соғысып өлгенім де өлім» деп алған бетінен қайтпай жеке-дара кетеді.
Ақыры, қарт батыр алған бетінен қайтпай, қашқындарға қуып жетеді. «Жасы үлкен аға ғой, ақсақалды баба ғой» деп Тарғын оған иіліп сәлем беріп: «Аруағыңды байқасам, қаптаған қалың борасын, көк бүркіттей түйіліп лашын құстай шүйіліп қай сапарға барасың», деп сұрайды. «Аспандағы жұлдызым, мааңдайдағы құндызым, ажары сұлу көркем-ді қыз да болса серкемді, Ақжүністей аруды алып қашып барасың. Бір тәңірден тілегім, қазам жетсе өлемін, егер қазам жетпесе, қасыңдағы Жүністі айырып ала келемін. Әуелгі кезек менікі, соңғы кезек сенікі» – деп қарт батыр шынын айтады.
Үлкенді сыйлайтын ата дәстүрі бойынша жекпе-жекке шақырған қарт қабыланға кезегін беріп Тарғын батыр атсаң ат деп, қасқая қарап, қарсы тұра қалады. Қоянақұлы Қарт Қожақ жас арыстанды оққа байлауға қимай, жас боласа да жарын қимай кеудесін оққа тосып тұрған батырды аяп қорамсақтағы жүз алпыс кез жебесін доғал оқпен ғана атып түсіреді. Қорамсақтағы оғы быт-шыт болған Тарғын ендігі кезек менікі деп қылышын суырып алғанда қарт батыр: «Тоқта, менің кезегім біткен жоқ. Мен сені аяғаннан өзіңді атпай, оғыңды атып ерлігімді көрсін, ақылы болса аяғанымды біліп, қызды тастар да жүре берер деп ойлап ем. Сен оны түсінбеген екенсің, онда орныңа қайта барып тұр. Бұл жолы тура өзіңді көздеймін» дейді. Тарғын ойлап-ойлап, қарттың аяғаны шын екеніне көз жеткізіп, қызды тастап жүре береді.
Қарт Қожақ қыздың қасына келгенде, Ақжүніс кимін басына бүркеніп алып ал жыласын кеп. Сонда қарт батыр: «Сен неге жылайсың, мені шал деп жылайсың ба, әлде жаман деп жылайсың. Одан да бетіңді аш, ақ жүзіңде, не тал бойыңда бір жерің ұнамаса алмаймын сені» дейді. Намысына шоқ түскендей: «Ей, қарт Қожақ, қарт Қожақ, атыңның басын тарт Қожақ!» деп бастап өзінің әр-көркін жырмен сипаттап келіп, қарт Қожақтың өмірін бес жасынан бастап тізіп шығып: «Алпыс беске келгенде сақал-шашың қуарып, бойға біткен тамырың, бәрі бірдей суалып, аламын деп тұрмысың мені көріп қуанып, өлтірсең де тимеймін, бұрын батыр болсаң да, сенің басың бұл күнде жерде қалған қу тезек» деп бір-ақ қайырады.
Қожақ батыр ойланып қалды: «Бұл менің бес жасымнан елу беске келгенше не қылғанымды, не тындырғанымды тап қасымда жүргендей айтып берді. Асылзада патшаның баласы ғой, елу бес жасқа келгенше не қылғанымды тапқанда, алпыс бесте не боларымды таппай ма! Мұны мен алсам, обалына қалады екенмін. Одан да сүйгеніне қосылсын» деп әрі Тарғынның да мәрттігіне риза болып: «Барыңдар, бізден озған дәурен екеуіңе құт болсын!» деп батасын береді.
Ер Тарғын мен Ақжүніс одан кейін де талай-талай қиын кезеңдерді бастан кешіреді. Батыр аңғал бірнеше ханның жауын жеңіп беріп, елін қорғап, бірнеше ханнан опасыздық көріп, опық та жейді. Бірақ жан жолдасының жүрегін жылытып, жігерін жанып аялауы арқасында қиындықтың бәрін жеңіп, небір қилы замандардан аман өтеді. Кейін Тарғынның өзі хан болып, Ақжүністен Ардаби деген ұл сүйеді. Ардабиден Әжігерей мен Айғожа туады. Әжігерей мырза жиырма жасында дүние салып, Айғожа бес қаланы билеген хан болады.
Көңілге бір кірбің түсіретін жәйт – осы «Ер Тарғын» жырының «Қазақ халық әдебиеті» деген ұласпамен (серия) Қазақстан Ғылым академиясының М.О.Әуезов атындағы институты 1987 жылы бастырып шығарған «Батырлар жырының» алтыншы томында Тарғынның қырғыз боп жүргені. Бұл жырды 1859 жылы Марабай жыраудың айтуынан Н. И. Ильминский жазып алып, 1862 жылы Қазан университетінің баспасынан шығарған. Ол орыстардың қазақты қырғыз атайтын кезі ғой. Сондықтан Ильминскийге Ер Тарғынның қазақтан гөрі қырғыз болғаны тиімді көрінген шығар. Тарғын өмір сүрген тұста қазақ даласында, тіпті Алатауда да қырғыздар жалпы болмаған. Онда олар Енесай бойында көшіп-қонып жүрген. Сосын қырғызда хандық болмай, ру тайпаларды жеке манаптар билеп келген. Оның үстіне қырғызда Тарғын деген батыр болыпты дегенді де естіген емеспіз. Демек, жырдың келесі басылуында осы жаңсақтықты түзеп, қырғыз жұрты емес қазақ жұртынан шыққан батыр деп жазған абзал болар.
Тарихи әділдіктің өзі де соны талап етеді ғой. Енді Ер Тарғын өмірде болған шын мәніндегі тарихи тұлға екеніне тоқталайық.
Қазақтың қаһармандық дастаны мен тамаша операсының бас кейіпкері Ер Тарғын энциклопедиялық басылымдарда күні бүгінге дейін ХҮ ғасырда өмір сүрген деп жазылып жүр. Еліміздің тарихын тұңғыш рет жан-жақты зерттеген ірі ғалым, көрнекті алаш қайраткері Мұхамеджан Тынышбаев 1925 жылы жарық көрген «Қырғыз-қазақ халқының тарихы» кітабында аты аңызға айналған бұл тарихи тұлғаны «Естерекұлы ер Тарғын» деп жазады. Оның топшылауынша, Батыс Қазақстан өңірінде Естерек Дінахметовтың ұлы Тарғын батырдың атында Тарғын деген өзен бар. Ал оның жазғанымен келісер болсақ, Ер Тарғын он бесінші ғасырдан недәуір кейін өмір сүрген болып шығады.
М. Тынышбаевтың бұл болжамы құмық тарихшыларының аталмыш тарихи тұлғаға беретін бағасымен астасып жатады. Құмықтардың негізінен Дағыстанда тұратын түркі тектес тілі қазақшаға тым жақын кавказ халқы екені белгілі. Құмық зерттеушілері Ер Тарғын туралы өз түсініктерін қазақы дерек көздерімен ұдайы байланыстырып отырады. Мысал үшін «Құмық әлемі» басылымының жазғанына назар салсақ та жетіп жатыр. «Ер-Тарғу – Тарқы құмықтарының ауыз әдебиетінде аталатын қаһарман батыр. Бір қызығы ол қазақтың «Ер Тарғын» қаһармандық эпосымен өте ұқсас. Жырға бағар болсақ, қазақ батырыныкі атамекені – Кубань даласы. Батырдың әкесі Естерек Қазылық тау жоталарынан терістікке қарай шөбі шүйгін, суы мол Қиян жазығын жайлаған Тарғынның өзі Қазылық тауларына таман «Темір-қақпа» деген жерде көшіп-қонып жүрген», – деп жазады басылым.
Осы айтылғандардан Ер-Тарғу қаһарманның қазақ батыры Ер Тарғынның бейнесі екені бесенеден белгілі боп тұрған жоқ па. Құмық зерттеушілері қазақ жырындағы жер атауларын өзінше топшылап, батырдың атамекенін Үлкен Кавказ жоталарынан терістікке қарай көсіліп жатқан кубань өзенінің жазығы еді дейді, батыр одан Дербент өңіріне көшкен сыңайлы.
Сарбас АҚТАЕВ, жазушы
Ақас ТАЖУТОВ, Бас редактор
| |  скачать работу |
ЕР ТАРҒЫН |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
