Қалыпты және зақымдалған жағдайдағы гнозистік мәселелер.
ол себепті оң жақ жарты шар бір қатар қызығушылық танытып, жоғары сенімділікке диагностика арқылы келбеттік гнозистің бұзылуын айыруға болады.
3-4 айда іштей тежелудің басқа бір түрі – ажырату (дифференцияциялау) қалыптаса бастайды. Н.И.Касаткиннің көрсетуінше лабораториялық жағдайда 3-айдың аяғында немесе 4-айда бала заттың түсін ажырата алады (мысалы, жасыл мен сары, әсіресе екі түсті айыра алады).
Сонымен, балаға қызыл түсті бөтелкені көрсетіп және одан кейін үнемі сол бөтелкеден тамақтандырып отырса, ол көк түсті бөтелкеден бірде-бір рет тамақ ішпесе, онда бала қызыл түсті бөтелкені көргенде оны ашуға ұмтылып, еметін қимыл жасайды (яғни жағымды шартты рефлекс пайда болады), ал бұрын одан тамақ ішіп көрмеген көк бөтелкені көргенде тежелу реакциясы пайда болып, оның көруге байланысты ажырату құрылады.
Бұл сияқты ажырату 3-4 айларда пайда болу үшін балаға заттардың әртүрлі түсіне үйрете берген жөн. Алғашқы айдың аяқ кезінен бастап-ақ баланың тұсына түрлі-түсті ойыншықтар іліп қою арқылы ажырату процесін құруға байланысты түстік гнозис ұйымдастырылады.
Балалардың түстік гнозисі біртіндеп дамиды. Алғашқы кезде ашық, түсті спектрлі (қызыл, көк, жасыл), сосын ашық еместеу (ақ, қара, қоңыр, қызғылтсары) түстерді меңгереді.
3 жастан бастап балалардың сенсорлық тәрбиесінде сенсорлық эталондарды таныстыру мен оларды пайдалану тәсілдері жүзеге асады.
Түстік гнозиске байланысты сенсорлық эталонның аймағында хроматты және ахроматты түстер пайдаланылады. Хроматты (түрлі-түсті) – түстік спектріне – қызыл, қызғылтсары, сары, жасыл, көк, көгілдір (голубой), күлгін түсті (фиолетовый); ахроматты түске – ақ, қара, сұр жатады.
Хроматты түстерді қатаң сақталынатын белгілі бір реттілікте орналасу тәртібін қажет етеді. Мысалы, қызылдан күлгін түске дейін. Осы орналасу ретіне байланысты хроматты түстерді екі топқа бөледі.
1) Жылы түс – бұл қызылдан сарыға дейін;
2) Суық түс – жасылдан күлгін түске дейін.
Алғашқы кезде балаларға хроматты түстерді пайдаланады. Бұл біріншіден сол түстерді ажыратуға себепші болса, екіншіден, сол түстер туралы түсініктері қалыптасады. Алғашқы кезде алты түрлі хроматты түс пайдаланылады. Қызыл, қызыл сары, сары, жасыл, көк, күлгін түстіні. Тек көгілдір пайдаланылмайды, себебі ол түсті меңгеру қиындықпен меңгеріледі. Көк пен көгілдірді ажырату қиынға соғады және көгілдір, көктің ашық реңі деп атайды. Көгілдір түсті меңгерту түстердің реңдерін (оттенок) ажырататындай болған уақытқа қарай шегеріледі. Әрбір түстіңашық реңдерін меңгеру 4-5 жастан бастайды және оның аттарында атап, айырып, тануға машықтанады.
Ал ахроматты түстер 3 жастан бастап балалар танып, пайдаланады. Балалардың түстік гнозисі тек ойыншықтар түсімен емес, бейнелеу өнеріне жататын – сурет, жапсыру (аппликация), құрастыру жұмыстарын да пайдаланады. Балалар сурет салу кезінде шөпті – қызылмен, аспанды – жасылмен де бейнелеуі мүмкін. Мұндай түске байланысты болатын «еркін қатынасқа» ерік беруге болады. Сурет салу кезіндегі мұндай түс еркіндігін жасау кезінде түс түрін өзгертуді немесе тек сол салынып жатқан түс болмысына қарай таңдаудың қажеті жоқ. Затқа тән түстің тұрақтануы үшін, толық ойлап түстік көру керек, ал ол бірденінен қалыптаспайды. Түсті жеке дара қабылдау стандартты емес болып қалады және үлкендерде көркемдік шығармашылықта көрінеді. Ұлы шеберлердің салған полотноларында түстерді пайдалану шынайы емес, көркемдік-психологиялық бағытта пайдаланатынын көреміз. Балаларда түсті таңдау кезінде де психологиялық фактор қозғау салады. 5 жасқа дейінгі баланың суретінде пропорцияны сақтамау, геометризацияны сызып тастау – толық нормалы құбылыс. Үлкендер балалардың сурет салуда түсті пайдалануына кедергі келтірмей және өз кононы бойынша сурет салып, түсті пайдаланудың қажеті жоқ.
6-7 жастағы балалар түстің түрлі реңдерін айырады, оларды бағалап, талдап бере алады.
Түстік гнозис жарты шардың самай-артқы бөлімі субдоминантта есебінде жүзеге асады. Жарты шарлардың доминанттылығы түстерді қабылдау абстрактілігін байытуды қамтамассыз етеді. Осыған орай түрлі түстерді, олардың реңдерін таңдау, жіктеу жүзеге асады. Оң жақ жарты шардың түстерді субдоминаттығы түстерді элементарлы түрде тануға мүмкіндік береді.
Заттық көру гнозисі – айналадағы ақиқатты бағдарлауда маңызды орынға ие. Соның нәтижесінде адам заттарды айыра алады.
Көру гнозисін қалыптастыру нақты заттарды тану мен нақты бейнелерді танудан басталады. 2 жасқа дейінгі нәрестелерге оригиналына жақын ойыншықтар мен картиналар түсінікті әрі қызықты болады. Балаларға берілетін белгілі бір стильдегі (күрделі, қитұрқылы) ойыншықтар мен картиналарды беруге болмайды.
Алғашқы кезде қарапайым көру объектілерін, олардың маңызды белгілерін, заттарды салыстыруды меңгеріп алу керек. Мысалы, орындықты столдар айыру үшін, бала орындыққа отыратынын, ал столдың арқасы болмайтынын және оның көлемі үлкен болатынын біледі. Ал ыдыс-аяқ, үй жабдықтары, жануарлар, көкөністен, жемістер және т.б. ойыншықтар көшірмесін ойыншықтар әлемінен, заттар әлемінен тез айырып, тани алады. 2 жастан бастап балалардың көру гнозисі күрделене түседі және енді «мультиктердегі» қарапайым стильдік типке қызығушылық танытады. Мұндай бейнелеулер барынша мәніне қарағанда символикалық, енді олар кемелденген қабылдауды қажет етеді. Өсе келе балалар штрихты, көлеңкелі, сызып тасталған суреттерді қалай бастайды.
Тактильді гнозис – бұл материалдың сыртын, текстурасын сипау арқылы байқап білу; заттың формасын тану; сонымен бірге жылы және аурулық сигналдарды қабылдау қабілеті.
Түстік гнозис – балалардың түстік гнозисі біртіндеп дамиды. Алғашқы кезде ашық түсті спектрлі (қызыл, көк, жасыл), сосын ашық еместеу (ақ, қара, қоңыр, қызғылтсары) түстерді меңгереді. Балалар сурет салу кезінде шөпті – қызылмен, аспанды – жасылмен де бейнелеуі мүмкін. Мұндай түске байланысты болатын «еркін қатынас» толығымен ерік беруге болады. Баланың сурет салу кезіндегі мұндай түс еркіндігін, басқа түске немесе болмысына тән түске ауыстырудың қажеті жоқ. Затқа тән түстің тұрақтануы үшін, толық ойлап түстік көру керек, ал ол бірденінен қалыптаспайды. Түсті жеке дара қабылдау стандартты емес болып қалады және үлкендерде көркемдік шығармашылықта көрінеді. Ұлы шеберлердің салған полотноларында түстерді пайдалану шынайы емес, көркемдік-психологиялық бағытта пайдаланатынын көреміз. Балаларда түсті таңдау кезінде де психологиялық фактор қозғау салады. 5 жасқа дейінгі баланың суретінде пропорцияны сақтамау, геометризацияны сызып тастау – толық нормалы құбылыс. Үлкендер балалардың сурет салу кезіндегі болмысты бейнелеуіне кедергі келтірмеу керек, яғни оларды конон бойынша сурет салуға үйретудің қажеті жоқ.
6-7 жастағы баланы түсті спектрмен қоса оның реңдерін де меңгеруін қадағалау. Түстік көру гнозисінде түске қарай реңді таңдауды бағалау керек, бұл ойлаумен, дәлірек айтсақ құбылысты жіктеумен байланысты.
Келбеттік гнозис – көру гнозисінің ішіндегі ерекше түрі. Ол басқа көру-гнозистік іс-әрекетінен оқшауланғандай қалыптасады. Баланың ең алғаш меңгеретіні – ол анасының және оған жақын адамдардың келбеті. Одан кейін басқалардың да келбетін танып, оларды өзгелерден айыра білу керек. Адам өмірінде келбеттік гнозистің маңызы зор, адам онсыз өмір сүре алмайды.
Симультанды гнозис – күрделі бейнелерді тұтастай көру, жекелеген бөліктерді тұтастыққа айналдыру, оның маңызды және екінші қатардағы белгілерін көре білу қабілеті. Осындай тәсілмен сюжетті картина қабылданады. Егер осындай міндетті қоя отырып картина қабылданбаса, оның қабылдау тұтастығы орындалмай қалады. Симультанды гнозис барынша ойлаудың дамуымен тікелей байланыста болады және ол ең негізгі көрсеткіш болып есептелінеді. Симультанды көру гнозисі оң жақ жарты шардың артқы бөлігінде немесе мидың екі жақты артқы жүйесінде өз өкілдіктерін иеленеді.
1.2. Гнозистің мида ұйымдасуы мен оның зақымдалуы.
Көру гнозисінің мида ұйымдасуы заттық көру гнозисі мидың екі жақ жарты шарының самай-артқы, төбе-артқы және артқы бөлімінің локальдығымен немесе олардың бірімен байланысты (18 және 19 бөлімі) болады.
Гнозистің түрлі болуына байланысты көру гнозисі жоғарғы фукнционалды дифференциалдық жағдайда болады. Әрбір көру гнозисінің түрлерінде белгілі бір көру бөлімінің локальдылық ерекшелігі болады. мидың үлкен екі жақ жарты шардың самай-артқы бөліміндегі локальдылығына ие болған көру гнозисі. Бір жарты шардың есебімен де міндетті қызметін атқара алады. Белгілі бір стильдегі заттарды көру арқылы тану сол жақ жарты артқы-самай локальдылығы арқылы жүзеге асады. Бұл аймақ оптикалық заттарды тану мен айтуға мамандалған.
Оптикалы-кеңістікті гнозис бірнеше – көру, есту, тактильді, вестибулярлы, кинетикалық, анализаторлық жүйелерінің кешенді өзара әрекеттестігі есебінен жүзеге асады. Мұндай түрлі модальдықтан келетін мәліметтерден құралған синтетикалық функция болып табылады. Сондықтан оның локальдылығы мидың сол жақ және оң жақ жоғарғы-төбе және төменгі-артқы бөлімдеріне таралады. Осы функцияны жүзеге асыруда мидың басқа бөлімдері де: маңдай, төбе, самай және т.б. қатысады. Олар қимыл-қозғалыс, конструктивті, вербальды-логикалық сияқты іс-әрекетті меңгеруге қатысады. Мидың әрбір жарты шары оптикалы-кеңістікті гнозисті жүзеге асыру үшін өздерінің арнайы үлестерін қосады.
Әріптік гнозис – сол жақ жарты шардың самай-артқында локальданады, жарты шарлардың тілдік доминанттығына ие болады. Кейбір адамдарда әріптік гнозис өкілдігі оң жақ жарты шарда болады.
Келбеттік гнозис – оң жақ жарты шардың самай-төбе-артқында локалданады, жарты шардың субдоминанттылығында болады. Барлық адамдарда келбеттік гнозистің мидағы өкілдігі тұрақты болады. Осыған байланысты келбеттік гнозистің бұзылуы жоғарғы шын диагностикалық симптомының болуы мидың оң жақ жарты шарының қызығушылығын мәлім
| |  скачать работу |
Қалыпты және зақымдалған жағдайдағы гнозистік мәселелер. |
