Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тілдің ахуалы жөніндегі сараптамалық баян
мет саласы біртілді (орыстілді) ортаға айналып болды.
Арнаулы заңмен анықталмағандықтан, қазақ тілінің конституциялық мәртебесі жөніндегі 7-баптың 1-тармағы декларация түрінде ғана қалып отыр. Бұл жағынан орыс тілінің ресми түрде қолданылуының өзі мемлекеттік мәртебелі тілден анағұрлым жоғары құзыры бар мемлекеттік нышан болып қалыптасқан. Сөйтіп, күн тәртібінде мемлекеттік тілді орыс тілімен қатар немесе сонымен тең дәрежеде қолдану мәселесі ушығуда. Қазақ тілін білудің қоғамға ортақ міндеттілігі жоқтықтан, мемлекеттік тіл отбасы мен тұрмыстық деңгейден аспауда. Бұған қоса, қазақ тілі тұтыну тілі ретінде де қалыптаспаған: дүкендерде, саудажайлар мен мейрамханаларда арнайы тілмаштар болмаса қызмет етушілерден қазақ тілінде қызмет күту барған сайын қиындай түсуде.
7. Тілдің ауызекі (фольклорлық) және жазбалық үлгілері.
Қазақ тілі – ауызекі де, жазбаша да үлгілері қалыптасқан тіл.
Ал, тілдің ресми стилі аударма саланың нәтижесінде қалып отырғандықтан, дами алмауда. Кәзіргі қазақ тілі негізінен тұрмыстық деңгейдегі қолданыста болғандықтан, бір ізге түспеген өңірлік сипаттағы лексикалық айналым тілдің бұрын қалыптасқан ауызекі және жазбаша ресми стилдерін одан әрі дамытуға кедергі келтіруде. Оның үстіне қазақ тілі дербес ақпарат өндіру тілі емес, аудармалық деңгейден аса алмағандықтан да, ресми стилдің орнығуы күрделі мәселелерді қордаландыра түсуде.
Өңірлік лексикалық айналымның басыңқы көрінісі өңірлік, локалдық фонетиканы тілдің басты заңдылығына айналдырып, оны емлеге де енгізе бастады. Сөйтіп, қазақ тілінің басты заңы саналатын Үндесім қағидасы көрер көзге бұзылуда.
Кейбір сарапшылардың пікірінше, қазақ тілінің ауызекі және жазбаша ресми стилдері тұрмыстық деңгейден әрі аспауда және ол бақылаусыз, стихиялық даму жолына түсуде, ресми стилдік нормалардан ауытқу дәстүрге айналуда. Ондай ауытқулар мынадай жолдардан көрініс табуда: сөздердің мазмұндық және түрлік тұрламсыздығы; грамматикалық, синтаксистік, орфографиялық, орфоэпиялық қателер; ой білдірудегі жүйесіздік; кірме және қос сөздер мен конфликтогендердің молдығы; жартылай әрі кесінді фразалардың көптігі т.т. Бұл ауытқулар тілдік әдебиеттік нормалардың ресми деңгейдегі қолданысында үрдіске айналып, ресми стилдің орнығуына қарсы бағытталған заңдылық ретінде беки түсуде.
ІІ. Қазақ тілінің Мемлекеттік тіл ретінде қалыптасу ахуалы
Мемлекеттік міндетті атқару жолындағы қатынас құралы болып табылатын тілді бүгінде мемлекеттік немесе ресми тіл атау қалыптасқан. Қазақ тілі Қазақстандағы мемлекеттік тіл ретінде заң жүзінде бекігенімен, ол мәртебені толық түрде орыс тілі атқарып отыр. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде даму және оның қоғамдық ортадағы мойындалу деңгейін көрсететін жәйттердің өзі бұл саладағы басты кедергілер болып табылады. Соларды атап өту арқылы мемлекеттік тілдің шынайы ахуалына көз жетеді.
1.Саяси кедергі.
Қазақ тілі мемлекеттік өмірдің барлық үдерісін қамтитын жұмыс тілі болуға тиісті және мемлекеттік органдар мен ұйым, мекемелердің қолданысындағы басты тіл болуы керек. Өзге тілдер заңдама бойынша жергілікті деңгейде қолданыс табуы мүмкін. Алайда, конституцияның 7-бабының 1-тармағына оның 2-тармағының қайшы уәжі мемлекеттік аяда қазақ тілі мен орыс тілін бір біріне қарсы қойғаны өз алдына, конституцияның 7-бабының 1-тармағын оның 2-тармағы жоққа шығарып тұр. Екі тармақ бір біріне қайшы болмас үшін ең болмаса, 2-тармақ былайша болуы керек еді: «Мемлекеттiк ұйымдарда және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында орыс тiлi ресми түрде мемлекеттік тiлмен қажетті жағдайда тең қолданылуы мүмкін.»
1-тармақтың құзыретін айқындайтын «Мемлекеттік тіл туралы» арнайы заң он төрт жыл бойы қабылданбай келеді. Оның үстіне, 2-тармақтағы «Мемлекеттiк ұйымдарда және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады.» деген уәж қоғамда және құқықтық салада «Мемлекеттiк ұйымдарда және жергiлiктi өзiн өзi басқару органдарында орыс тiлi ресми түрде мемлекеттік тілді алмастырады.» деген уәж ретінде қабылданған. Бұл қабылдамның нәтижесінде, орыс тілін қоғам үшін міндетті ортақ тіл ретінде орнықтыру үдерісі аяқталды. Қалыптасқан бұл жағдайда, қазақ тілі қазақстандық өзге диаспорлар тілінің қолдану деңгейінде қалып отыр.
Мемлекеттік тіл мәселесі мемлекеттік деңгейдегі міндет ретінде ресми және заңдамалық жағынан толық мойындалмаған; бұған мемлекеттік тілді дамытудың міндетін атқаратын мемлекеттік органның жоқтығымен көз жеткізуге болады. Тіл саясаты жөніндегі уәкілдік орган болып табылатын Тіл комитеті (орысша: Тілдер жөніндегі комитет) мемлекеттік орган деңгейінде емес, ведомостволық (министрлік қарауында) құзырдың аясында болғандықтан, мемлекеттік міндетті атқаруға қауқарсыз, құзырсыз. Сонымен бірге Тіл комитетінің міндеті мемлекеттік тілді емес, Қазақстандағы барлық этнос тілдерін дамытуға міндеттелген. Оның үстіне атқарылып жатқан шаралардың барлығы да әуесқойлық ауқымдағы өңірлік, ұйымдық, мекемелік, әртекті және әр сипатты, әрмақсатты, әрдеңгейлі. Тіл комитеті өзімен өзі, өңірлік тіл басқармалары өз беттерінше әкімдік құзыр аясында әрекеттенуде, істе бірыңғай тігіңкі (вертикал) бағыныстағы мемлекеттік міндетті атқаратындай мемлекеттік ұйымдық сипат жоқ. Облыстық, қалалық тілдерді дамыту басқармалары тікелей әкімдіктердің құрылымы, олар Тіл комитетіне қаржылық және әкімшілік тараптан бағынбайды.
Мемлекеттік тілді дамыту мәселесі мемлекеттік жалпы міндет ретінде ешбір мемлекеттік органдарға талап қойып, салмақ салып отырған жоқ. Сайып келгенде, елде нақты анықталған тіл саясаты жоқ. Елдегі басты тіл құзыры мемлекеттік мәртебесі бар қазақ тілінің пайдасына айқындалмаған. Декларативтік түрде қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі болғанымен, шынайы ахуал бойынша елдегі басты тіл орыс тілі болып табылады. Қазақ тілін дамыту бірегей мемлекеттік міндет емес, елдегі этностар тілінің бірі ретінде, сәл-пәл басымдықпен дамыту ғана қолға алынуда және атқарылған нәтижелі істен гөрі, сөз бен уәде, даңғаза насихат басым.
Тіл саясатының негізгі нысаны ретінде қазақ тілін дамыту жатқызылмаған, нысан ретінде оған барлық 130-дан аса этнос тілдері жатқызылып отыр. Алайда, бұл тіл саясатының салиқалылығы емес, оның жүйесіздігі мен мақсатсыздығын тудырып отыр. Жүзден аса тілді бір елде дамыту мүмкін еместігі ескерілмеген. Мемлекетте мемлекеттік тіл ғана дамуға жататыны, ал қалған тілдер этностық ортақ қатынас құрал мен этностық мәдени нысан ретінде қорғауға алынатыны саяси нақты мақсат ретінде айқындалмаған және саясатқа айналмаған.
Қабылданған тұжырымдамалар мен бағдарламалар қасаң сөзуарлыққа ұрынған, декларативтік сипаты ғана бар, нақты бағыт пен іс-шараны, міндетті анықтауға дәрменсіз. Сондықтан да елде мемлекеттік тілді дамытуға арналған нақты шешім мен заңдама жоқ, бары долбар мен жорамалға негізделген. Нақтыланбаған тіл саясаты мемлекеттік тілдің дамуына бірден бір саяси кедергі болып отыр. Соның нәтижесінде қазақ тілі біртұтас ұлттың қалыптасуына қажетті факторға айналмай отыр. Мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерде мемлекеттік тілге қолайлы орта мен мүмкіндік жасау саясаты жүргізілмей, тіл саясаты жаттанды шаралармен қамтылған нәтижесіз алданыш ретіндегі көрініске айналған. Тілдік саясатты атқаруға, жүзеге асыруға мемлекеттік міндет ешкімге нақты жүктелмеген және көрсетілмеген, талап айқындалмаған.
Мемлекеттегі ісжүргізім үдерісін бақылау тетігі айқындалмаған. Конституция қабылданған күннен бастап мемлекеттік тілде іс жүргізуге тиісті мемлекеттік органдар мен ұйымдар, басты заңның құзырына қайшы түрлі мерзімдерді ойлап табу арқылы ісжүргізімді мемлекеттік тілде жүргізуден астыртын түрде бас тартып келеді. Бұл жағынан Тіл комитеті тілдерді дамыту жөніндегі басты Уәкілдік орган ретінде оларды бақылау жөніндегі дербес шешім қабылдай алмайды және оны жүзеге асыру құзыры жоқ. Ал, Мемлекеттік қызмет агенттігі бұл мәселеден өзін өзі мейлінше оқшаулаған.
2.Экономикалық кедергі.
Мемлекеттік тілдің дамуына бөлініп жатқан қаржы жалпы алғанда қомақты болғанымен, Тіл комитеті тарапынан құралған бұл бюджет барынша сарапталып айқындалған мақсаттарға емес, жолайы және субъективтік пікірлердің ықпалымен анықталған бағыттар мен жобаларды қаржыландыруға жұмсалып келеді. Оның үстіне, мемлекеттік тілді желеу етіп бөлінген жергілікті билік деңгейіндегі қаржы да аса қомақты, бірақ олардың қандай мақсатқа және нәтижеге жеткізіп отырғандығы беймәлім. Қыруар қаржы көзінің тиімділігі үлкен күдік туғызады; әсіресе, тіл оқыту мәселелеріне миллиондап бөлініп жатқан қаржының тиімділігі аса төмен, бұл жөнінен әлі күнге мониторинг жасалған емес, әрбір мемқызметшіге қанша ақша бөлінді, оның нәтижесі қандай деген сауал сол күйінде қалуда; жалпы бұл мәселеде тиімді тактика қарастырылмауда. Қыруар қаржы бөліп тіл оқыту үдерісін ұйымдастырғаннан гөрі, тіл үйренушіге әлдеқайда тиімді тілдік орта жасақтау саясаты қолға алынбай отыр.
Мемлекеттік тілді білу ынталандыру жүйесімен қамтылмауда, қазақ тілін білетін мемлекеттік қызметшілерге тиісті сыйақымен де қарастырылмаған. Алайда, қостілді қызметшілер өз міндетіне қоса ісжүргізімді қазақшаға аудару ісін де тегін атқаруда, олардың еңбегі әділетті түрде қорғауға алынбаған.
Мемлекеттік тілдегі ақпарат өндірісі мен өнер, білім және ғылым саласы нақты әрі айырықша экономикалық қолдауға жатпай отыр. Соның кесірінен бұқаралық ақпаратпен қамтудың 10 % - ы ғана қазақ тілді ақпарат өндірісі болғанымен, бұл өнімнің жартысының өзі орыс тілінің аудармалары болып табылады. Сөйтіп, қазақтілді ақпарат өндірісі индустриялық деңгейді былай қойғанда, дербес өндірістік салаға айналмауда. Ал, қазақтілді кино, әдебиет және басқа гуманитарлық өнер шетелдік экспансия ықпалынан шыға алмай, құрсауда қалып отыр. Білім беру мен ғылым саласы ең төменгі қажеттілік болып табылатын қазақ тілінде шығатын әдебиет пен оқулыққа зәрулікті бастан кешуде. Аталмыш жәйт бұл салаларға салықты төмендету, тиісті өнерақы
| |  скачать работу |
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тілдің ахуалы жөніндегі сараптамалық баян |
