 |
|
Қазақстандағы сүтқоректілер класы
адам) иық белдеуі бұғана арқылы жалғасады. Жұмыртқалаушы сүтқоректілердің (үйрек тұмсық, түрпі) қарға сүйегі де болады.
Әрқайсысы үш сүйектен құралатын екі жамбас сүтқоректілердің жамбас белдеуін түзеді.
Басқа сүтқоректілер тәрізді сиырда да екі алдыңғы және екі артқы аяқтары болады. Сүтқоректілердің аяқ қаңқасындағы сүйектер бес саусақпен аяқталғанмен де тіршілік ету жағдайларына және аяқтардың атқаратын қызметіне байланысты құрылысы жағынан бірдей емес: алдыңғы аяқ сүйектері ұшуға, жүзуге және жер қазуға бейімделіп, артқы аяқтарындағы сүйектерде жүру сипатына қарай саусақтар саны өзгереді.
Сүтқоректілердің арқа омыртқалары (12—15) қабырғаларға жалғасып, қабырғалардың екінші үшы шеміршек арқылы төссүйекке бірігуінен кеуде қуысы түзіледі. Бел омыртқалардың саны да барлық сүтқоректілерде бірдей емес (2—9). Сегізкөз 3—4 омыртқаның түтасуынан пайда болған. Ал құйрық омыртқалардың саны 3-тен 49-ға дейін жетеді.
Сүтқоректілердің бұлшық еті орналасу ретіне байланысты сан алуан қызмет атқарады. Бұлшықеттер әсіресе аяқ, бел, арқа бөліктерінде жақсы дамыған, сондай-ақ ұстаған жемін шайнағанда жақсүйектерді қимылға келтіретін шайнау бұлшықеттері де жақсы жетілген.. Барлық жыртқыш жануарлар тәрізді мысық етпен қоректенеді. Мысық тышқанды немесе құсты олжалаған кезде оны тісімен жұлқылай бастайды. Ол иттісімен кемірушінің омыртқа жотасын үзіп, азу тісімен мылжалайды, ал сүйектегі етті алдыңғы жағындағы күректістерімен тазартады. Тістің негізгі ерекше заты — дентиннен тұрады, ал дентиннің сыртын өте берік зат — кіреуке қаптайды. Қоректену ерекшеліктеріне байланысты сүтқоректілер тісінің пішіні әр түрлі болады.
Мысық ауызға түскен қоректі тілімен қимылдатып, дәмін сезініп, сілекей бездерінен бөлінген сұйықты — сілекеймен шылайды . Сөйтіп, қорек жұтқыншақ арқылы өңешке түседі, ал өңеш қарынға жалғасады.
Сүтқоректілердің қарны қоректену тәсіліне қарай бір немесе бірнеше бөліктерден құралады. Етпен ғана қоректенетін немесе дән, бунакдене жейтін сүтқоректілердің қарын құрылысы онша күрделі болмайды, ал өсімдіктекті ірі азықпен қоректенетін, әсіресе күйіс қайыратын сүтқоректілердің қарны күрделі құрылысты болып келеді. Мәселен, түйе мен сиырдың қарны 3—4 бөлімді болады. Өңештен түскен қорек қарынның ең үлкен бөлігі — таз-қарында сілекей мен әр түрлі бактериялардың әрекетінен ашиды да қабырғасы ұяшықтанған жұмыршаққа жылжып, жұмыршақ жиырылған кезде қайтадан ауызға толады; түйе немесе сиыр ауызға түскен қоректі сілекейге шылап, тісімен шайнап, ұнтақтайды, сөйтіп қоймалжың зат пайда болады. Қоймалжың зат қайтадан жұтылып, өңештің жіңішке өзегі арқылы қатпарланған қатпар-шақ қарынға, одан ұлтабарға өтеді.
Мысықтың қарны бір бөлімді, оған аш ішек, тоқ ішек және тік ішек жалғасады. Ішектегі ас ұйқыбез бен бауырдан бөлінетін сөл арқылы қорытылады. Өсімдіктекті азықпен қоректенетін сүтқоректілерде аш ішек пен тоқ ішек тоғысатын тұстан бүйен тармақталып шығады, кейбір сүтқоректілердің (қоян, шаламаймыл, адам) бүйендерінен соқырішек өседі. Бауырдан өт бөлінеді. Бір көңіл аударатын нәрсе: егеу құйрықта өт қабы болмайды, сондық-тан өт бауырдан тікелей ұлтабарұшы бөлігіне құйылады. Ұлтабар-ұшы дегеніміз — ұлтабарға жалғасқан аш ішектің алдыңғы жуантықтау бөлімі. Қорытылмай қалған ас қалдықтары тік ішекке жиналып, одан аналь тесігі арқылы сыртқа шығарылады.
Еттекті азықпен қоректенетін сүтқоректілердің ішегі (тұрқынан 4—5 есе ұзын) өсімдікқоректі сүтқоректілердің ішегінен (тұрқынан 20 есе ұзын) әлдекайда қысқа болады, өйткені олар кенеулі аздйқпен қоректенеді.
Сүтқоректілердің басқа омыртқалылардан тағы бір ерекшелігі — кеуде қуысы мен құрсақ қуысын бірінен-бірін бөліп тұратын бұлшық ет — көкеттің болуы . Көкек кеуде қуысына күмбездене еніп, өкпеге жанасып жатады. Бұл тыныс алған кезде кеуде қуысының көлемі өзгеріп тұрады. Сүтқоректілер ауадағы оттегімен өкпесі арқылы тыныс алады. Тынысалу жүйесі мұрын қуысынан, жұтқыншақтан, көмекейден, кеңірдектен, кеңірдек тармақтары — ауатамырдан және өкпеден құралады.
Ауатамырлар өкпеде одан әрі тармақтанып, өкпе көпіршіктеріне та-ралады. Сүтқоректілер қабырғааралық бұлшықеттер мен көкеттін жиырылып, босаңсуы нәтижесінде тыныс алып, тыныс шығарады. Өкпе көпіршіктерін ұсақ қылтамырлар торлап жатады. Өкпе көпіршіктерінің саны неғұрлым көп болса, жануардың тынысалу көлемі соғұрлым арта түседі.
Сүтқоректілердің жүрегі де құстардыкі тәрізді төрт бөліктен: екі жүрекше және екі қарыншадан қүралады. Қан ағзада екі қан айналым шеңбері бойынша ағады, сондықтан салатамыр қаны көктамыр қанымен араласпайды. Сүтқоректілердің жүрегіндегі қан қарқынды ағып, денедегі ұлпаларды оттегімен, кенеулі заттармен қамтамасыз етеді және ұлпа жасушаларын ыдырау өнімдерінен тазартады.
Мысықтың жамбас бұршақ пішіндес екі бүйрегі беломыртқа түсында орнаііасады. Оның зәршығару мүшелері: екі бүйрек, екі несепағар және бір қуық. Бүйректе түзілген несеп несепағар арқылы қуыққа жиналып, одан зәр шығаратын өзек арқылы сыртқа шығарылады. Ағзадағы тұздың біраз бөлігі тер бездері арқылы теріден де бөлінеді.
Сүтқоректілердің едәуір жетілген асқорыту мүшелері мен өкпе,
жүрек және зәршығару мүшелері ағзадағы зат алмасуды қамтамасыз
етеді. Осындай әрекеттер арқылы сүткоректілердің дене температурасы
тұрақты (37—38°С) болады.
Басқа да омыртқалы жануар-лар тәрізді сүтқоректілердің миы да алдыңғы ми сыңарлары, ортаңғы ми, аралық ми, мишық және сопақша мидан құралады . Алайда алдыңғы ми мен мишықтың көлемі басқа омыртқалылардан әлде қайда көлемді және ми сыңарларында иірім болғандықтан, сондай ақ ми қыртысы түзілгендіктен, сүтқоректілердің мінез-қылығы өте күрделі.
Сүтқоректілердің иіс сезу, есту, көру, сипап сезу және дәм сезу мүшелері жақсы дамыған, бірақ барлығында біркелкі деуге болмайды. Сүтқоректілердің тіршілік ортасы мен тіршілік жағдайы сезім мүшелерінің дамуына түрліше әсер етеді. Мысалы, ашық жерлерде мекендейтін жыртқыш аңдардың көзі жақсы жетілсе, орманда мекендейтін сүтқоректілердің есту сезімі мен иіс сезімі күштірек дамиды. Ал суда тіршілік ететін дельфин мен киттер мүлде иіс сезбейді, қорегін жер астынан табатын көртышқанның көзі көрмёйді. Сүтқоректілердің қай-қайсысы болса да құстардай қырағы болмайды.
Сүтқоректілердің қабағынан, самайынан, үстіңгі ернінің төңірегінен қатқылдау келген ұзын қылшық көзге бірден шалынады. Бұл сезімтал қылшықтар сүтқоректілердің сипап сезу мүшесі — мұрт. Маймылдар адам тәрізді саусақтарының ұшымен сипап.Сүтқоректілердің мінез-қылығы. Алдыңғы ми сыңарларында иірімдер мидың көлемін арттырып, сүтқоректілердің шартты рефлекстерінің түзілуіне жеңілдік жасайды . Сыртқы ортадан келген сансыз хабарларға орай алуан түрлі шартты рефлекстер қалыптасады да, тіршілік ортасының өзгерісіне бейімделу арқылы жануарларда жаңа байланыстар пайда болады.Мысалы, сүтқоректілердің баласы жарық дүниеге келісімен анасының сүтін қорек етеді, ата-енесінің бауырында жүріп, ата-енесі пайдаланатын азық-пен қоректенуге бейімделеді. Егер жыртқыштың баласы болса — етпен, ал өсімдікқоректі жануардың баласы болса — өсімдікпен қоректенудің әдіс-айласына үйренеді. Желіден ағытылған құлынның ойнақтап, алысып, енесін мазалап ойнап жүргенін байқаған боларсыңдар. Ойын — сүтқоректілердің балаларының жауынан қорғану және жемін аулауға машықтану жаттығуы. Сүтқоректілердің көбеюі және дамуы. Сутқоректілер — дара жынысты жануарлар, олар іштей ұрықтанады. Аналық сүтқоректінің жыныстық көбею мүшесі — аналықбез, одан жұмыртқа жасушалар дамиды, ал аталық сүтқоректінің көбею мүшесі — сперматозоид дамитын аталықбез. Сүтқоректілерді көбеюі мен даму ерек-шеліктеріне байланысты жұмыртқалаушылар, қалталылар және қа-ғанақтылар деген үш топқа бөлуге болады.
Пісіп жетілген жұмыртқажасушалар аналық сүтқоректінің екі жүмыртқажолына түсіп ұрықтанады да, жыныс жүйесінің ерекше мүшесі — жатырда дамиды . Жатыр дегеніміз тек сүтқоректілерде ғана болатын, екі жұмыртқажолы түтігінің аузы ашылатын бұлшық етті — ерекше мүше. Жатырдың қабырғасы өте созылғыш. Жұмыртқа жол түтіктері арқылы келген, ұрықтанған жұмыртқажасушалар жатырдың қабырғасына жабысып, бөліне бастайды және сол жерде одан әрі дамиды. Ұрықтың қабықшасы жатырдың қабырғасына тығыз жанасады. Сол жанасқан жерде баланың жолдасы (аңдарда шу, үй), яғни қағанақ түзіледі. Қағанақ дегеніміз — құрсақта даму кезінде ұрықтың ана ағзасымен байланысын жүзеге асыратын мүше. Ұрық қағанаққа кіндік арқылы жалғасады, кіндікті қантамырлар торлаһ жатады. Қағанақта қантамырлардың қабырғасы арқылы аналық денесіндегі қанның кенеулі заттары мен оттегі ұрыққа барып, ондағы ұрықтың тіршілік әрекетіне зиянды заттар мен көмірқышқыл газды қан құрамынан арылтады. Баласын тірі туатын жануарлар мен адамның ұрықты құрсақта көтеру кезеңі буаздық (буаз болу) немесе екіқабат болу, жүктілік деп аталады. Ұрықтың жатырда даму ұзақтығы сүтқоректі-лердің барлығында бірдей емес, сұр тышқанның буаз болу мерзімі — 16—23 күн, алып кенгурудікі — 38—40 күн, пілдікі — 600 күннен астам.
Сүтқоректілердің ұрығында белгілі бір кезеңде желбезектердің сілемі байқалады, бұл кезеңде олар қосмекенділер мен жорғалаушылардың көптеген белгілерін қайталайды. Буаз болу кезеңінде сүтқоректілердің кеуде немесе құрсақ бөлігіндегі сүт бездерінде сүт түзіле бастайды. Бұл кезең жануарларда желіндеу деп (сүт безі жануарларда желін немесе емшек, адамда — емшек) аталады. Сүтқоректілер баласын құрамында жас төлдің өсіп-жетілуіне қажетті заттардың барлығы: су, май, ақуыз, көмірсу, дәрумен және минералды тұздар мол болатын ақ түсті кенеулі сұйықтық — сүтпен Қоректендіреді. Сүтқоректілердің аналығы баласын сүтпен қорек-тендіріп, денесімен жылытады, оны жауынан қорғап, қоректенуге үйретеді. Ит, мысық тәрізді сүтқоректілердің баласын туған кезде гінділерінен табылған щр . Қазбадан табылған жоғары сатылы аңтістілер тобына жататын бұл
| |  скачать работу |
Қазақстандағы сүтқоректілер класы |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
