 |
|
ӨЛЕҢГЕ ТОҚТАМАЙДЫ ШАЛ ДЕГЕНIҢ
iл пасықтарға жаны таза жақсы адамдардың адал ниеттi iзгi iстерiн қарсы қоя жырлап, бiрiнен жирендiрiп, екiншiсiнен үйренiп, үлгi-өнеге алуға үндейдi. Нысапсыз адам туралы:
Айта берсе, таусылмас Шал кеңесi,
Мешкейдiң жiлiншек өтер кең өңешi.
Алдына келген асқа жаудай шабар,
Басқаның болсадағы несiбесi.
Немесе: Құр менен дуадақ шөлдi бiлер,
Қарға менен құзғын елдi бiлер.
Ұятсызға бас пенен жамбас қойсаң,
Қорқау қасқыр сияқты жеудi бiлер, - дейдi.
Үй iшiнiң берекелi, махаббатты болуын аңсаған ақын достыққа, адал махаббатқа негiзделген тату-тәттi отбасы тұрмысын, берекелi, бақытты өмiрiн көксейдi. Үй iшiнiң сәнi-жар таңдауға үлкен мән бередi:
Әйел алсаң қарап ал ақылдысын,
Сол болар басқалардан жақын кiсiң.
Ағайынға, туысқа қайырылса,
Дүниеде нағыз сол ғой мақұл кiсiң.
Ерге аю, балаға қасқыр болса,
Ондай қатын алғанның күнi құрысын.
Ақын өзi өмiр сүрген дәуiрдiң өзектi мәселелерiн жырлаған. Ол - ел басқару жүйесi, билiк айту, отбасы, адамдардың мiнез-құлқы, жақсы-жаман қылықтары, жастық, қарттық, кiсiлiк табиғаты, жалпы өмiр сүру философиясы, т.б. Осылардың бәрiн ол поэзия қуатымен әрлендiре суреттейдi. Кезеңiне ылайықты бiлiмi бар, ескiше сауаты едәуiр Шалдың өз дәуiрiнiң ой-пiкiрлерiнен, дiни ұғым - нанымынан мол хабары болғанға ұқсайды. Өлеңдерiнiң көбi мақал-мәтелдерге, нақыл сөздерге, дiни ұғым сөздерге, бейнелi сөз тiркестерiне толы. Мысалы:
“Албастыдан дию да қашады┘
Нәпсiң бiр көкжал бөрiдей,
Иманың бағлан қозыдай,
Егер тию салмасаң,
Иманыңды жеп кетер.”
“Ағайынның асқанын
Қарындас бiлмес, жат бiлер,
Артқы қастың батқанын
Қаптал бiлмес, ат бiлер”.
“Адам басы алланың добы деген
Қайда айдаса сол жаққа домалайды”.
Қорыта келе айтарымыз, Шал өз заманының беделдi ақыны. Оның өлеңдерi өз кезiнiң өзектi мәселелерiн көтерiп, халыққа адамгершiлiк ақыл-ғибрат бередi.
Ақын шығармашылығы әдебиетiмiздiң әлеуметтiк сырын айқындап, оның халықтық тенденциясын нығайтты. Әдеби тiл мен көркемдiк тәсiлдiң iлгерiлей түсуiне өз үлесiн қосты. Сондықтан, Шал еңбектерiнiң әдебиетiмiз тарихында елеулi орны бар. Өзiнен кейiнгi әдебиеттiң көркемдiк және идеялық жолында белгiлi дәрежеде ықпал етiп отырған көркем сөз шеберi.
1999 жылы Алматының “Дайк-Пресс” баспасынан “Шал Құлекеұлы” (Шығармалары. Зерттеулер) атты 364 беттiк көлемдi кiтап басылып шыққан болатын. Кiтаптың алғы сөзiн жазған филология ғылымдарының докторы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Ғылыми жетекшiсi Жұмат Тiлеповтың айтуынша: “Шығармаларын үлкеннен кiшi, ұрпақтан ұрпақ жаттап, есiмi ғасырдан ғасырға өлмей жетiп отырған Шал Құлекеұлы туралы алғашқы жазба дерек Шоқан Уәлиханов еңбегiнде кездескенмен, ақынның бүкiл шығармашылық болмысын танытарлық туындыларының негiзiнен хатқа түсiп, зерттелiп қалың оқырманмен кеңiнен жүздесуi - соңғы 40-50 жылдың жүзi.” Тұңғыш рет 1929 жылы “Жаңа әдебиет” журналының 5 санында бiр ғана өлеңi басылған ақын мұрасы, 1958 жылғы 28-шi қарашада “Қазақ әдебиетi” газетiнде белгiлi қаламгер Ғалым Малдыбаев жариялаған сегiз өлең мен “Шал ақын кiм?” деген беташар мақаласына дейiн республика жұртшылығының назарын аударарлықтай болып не мерзiмдi баспасөз бетiнде, не жеке кiтаптарда жарық көрген емес.
Шалдың ақындық бiтiм-болмысын танытарлық жазбалар, ол туралы мақалалар мен зерттеулердiң жариялануы негiзiнен 1960 жылдардан басталады. “ХУШ-ХIХ ғасырлардағы қазақ ақындары шығармаларының жинағы”, Алматы, 1962ж; “Үш ғасыр жырлайды”, Алматы, 1965ж.; “Ертедегi әдебиет нұсқалары”, Алматы, 1967ж. 1968 жылы белгiлi жазушы,ғалым М.Мағауинның “Қобыз сарыны” және 1971 жылы “Алдаспан” атты жинақтары шықты. Оларда Шал ақын туралы көлемдi зерттеулер жасалып, оның бiрсыпыра өлеңдерi жарық көрдi. Ол өлеңдердiң басым көпшiлiгiн автор Шал ақынның ұрпағы жерлесiмiз Жантiлеуов Қошан қарттан жазып алған болатын. Осы автордың сол 1971 жылы орыс тiлiнде шыққан “Кобыз и копье” деген кiтабында да Шал ақын творчествосына талдау жасалған.
Дегенмен бұлардың бәрi де жалпы ХУ-ХУШ ғасырлар ақын, жырауларына арналған мақалалар мен зерттеулер болатын. Шал ақынға арналған жеке кiтап бұған дейiн дүниеге келген жоқ-ты. 1998 жылы туғанына 250 жыл толған арқалы ақынның өз атымен тұнғыш рет жоғарыда аталған жинақ шықты. Жинақ негiзiнен үш бөлiмнен құралған. Бiрiншi бөлiм “Шал ақын Құлекеұлының шығармалары” деп аталады. Мұнда ақынның әр жылдары жарық көрген өлең, жырлары түгел берiлген.
Екiншi бөлiмде Халықтар бiрлiгi мен ұлттық тарих жылына және Шал Құлекеұлының 250 жылдығына арналған 1998 жылы 25 қарашада Алматыда өткен “Шал ақын Құлекеұлы және ақындық өнер” атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары топтастырылған. Бұл бөлiм Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигi Аманжол Қошановтың кiрiспе сөзiмен ашылады. Одан әрi сол конференцияда жасалған М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор Шәкiр Ыбыраевтың, ҚРҰҒА мүше-корреспондентi Рабиға Сыздықованың, халық жазушысы Мұхтар Мағауинның, Қырғызстан Республикасының Манастану орталығының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор Абдуллажан Ақматалиевтiң, жазушы Герольд Бельгердiң, профессор Құбығұл Жарықбаевтың, ҚРҰҒА мүше-корреспондентi Өмiрзақ Айтбайұлының, ақын Кәкiмбек Салықовтың, профессор Өтеген Күмiсбаевтың, филология ғылымдарының докторы Нағима Сағындықованың, филология ғылымдарының докторы Жұмат Тiлеповтың баяндамалары және осы конференцияда оқылған ақын Есләм Зiкiбаевтың өлең-толғаулары, соғыс және еңбек ардагерi, Шал ақынның ұрпағы Уәп Латановтың естелiктерi жарияланған.
Үшiншi бөлiм “Жекелеген зерттеу, жарияланымдар, қолжазбалар, материалдар” деп аталады. Мұнда ҚРҰҒА мүше-корреспондентi Рахманқұл Бердiбаевтың “Ақындар атасы”, профессор Шариаздан Елеукеновтың “У предистоков националь-ного романа”,халық жазушысы Мұхтар Мағауиннiң “Шал ақын” атты қазақ және орыс тiлiнде жазылған еңбектерi, ҚРҰҒА мүше-корреспондентi Әнуар Дербiсәлиннiң “Шал ақын туралы бiрер сөз”, профессор Ханғали Сүйiншәлиевтiң “Сауырынан су төгiлмес боз жорға”, филология ғылымдарының кандидаты Ғали Әбетовтың “Шал ақын жайындағы жаңа деректер”, педагогика ғылымдарының кандидаты Еңлiк Жұматаеваның “Шал ақын шығармаларындағы тәлiм”, журналист Хамит Бiржанұлының “Ұлылық ұрпақ мерейi” атты мақалалары, Қазақстан Республикасына еңбек сiңген мүғалiм Сейтен Сауытбековтың “Аютас”, “Бала Шал”атты әңгiмелерi басылған.
“Жаңадан табылған ақын өлеңдерi” деген бөлiмде Шал ақынның марқұм Сейтен Сауытбековтың қолжазбасынан алынған көлемi 300 жолдан астам бұрын еш жерде жарияланбаған өлеңдерi берiлiптi. Сондай-ақ, белгiлi сәулетшi Шота Ыдырысұлы Уәлиханның әкесi Ыдырыстың архивiнен тауып алған Шал ақынның бiрнеше өлеңдерi және ақын Кәкiмбек Салықовтың 1953 жылы Молдахмет Тырбиевтен жазып алған Шалдың “Кереке” деген атпен сөз қағысы берiлген.
Жинақтың соңында халық жазушысы Әбдiлда Тәжiбаев бастаған 14 зиялы ақын, жазушылар мен ғалымдардың 1998 жылдың сәуiр айында Елбасы Н.Ә.Назарбаевқа, Мемлекеттiк хатшы Ә.К.Кекiлбаевқа, Солтүстiк Қазақстан облысының әкiмi Д.К.Ахметовке жолдаған Шал Құлекеұлының 250 жылдық мерейтойын өз деңгейiнде лайықты атап өтудi және оның туған жерiндегi Сергеев ауданын Шал ақын ауданы деп атауға көмек-тесулерiн өтiнген “Ашық хаты”келтiрiлген. Құдайға шүкiр, бұл өтiнiштер орындалды. Облыс орталығында, ақынның туған ауданында оның 250 жылдық мерейтойына арналған әртүрлi қызықты өнер сайыстары, айтыс, т.б. шаралар өткiзiлдi.Алматыда халықаралық дәрежеде ғылыми-теорилық конференция болып өттi. Елбасының арнайы Жарлығымен ақынның туған ауданы “Шал ақын ауданы”деп аталды.
Бiр өкiнiштiсi аталған кiтап өте аз данамен (600 дана ғана) шыққандықтан, облысымыздың сауда орындары мен кiтапханаларына мүлдем түспей, көпшiлiк қолына жетпей қалды. Осыны ескерген “Асыл мұра” орталығы Шал ақынның осы кiтапқа енген және енбей қалған өлеңдерiмен толықтырып, толық жинағын шығарып отыр. Кiтап көпшiлiкке, мектеп оқушыларына арналады.
| |  скачать работу |
ӨЛЕҢГЕ ТОҚТАМАЙДЫ ШАЛ ДЕГЕНIҢ |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
