Жетілмеген бәсеке рыноктары. Абсолютті (таза) монополия рыногы

Монополист жетілген бәсеке саясатын жүргізу нәтижесінде тұтынушы ұтымын  түгелдей иемденіп алады. Бірде-бір тұтынушы ұтым ала-алмайды, себебі моноплист сатып алушының әрқайсысына төлей алатын ең жоғарғы деңгейдегі бағаны белгілейді. Сондықтан, тұтынушы ұтымы түгелімен  монополистке пайда ретінде келіп түседі. Мемелекеттік басқару ұжымдары бағалық дискриминация саясатына өте қатаң қарамайды, себебі монополистер бұндай саясат жүргізе отырып өнім шығару көлемін ұлғайтады.

Монополиялық биліктің көрсеткіштері. Біз алдында атап өткендей, монополиялық билік фирманың өніміне сұраныс икемдігінің кері шамасы болып табылады (1/Е). Осы тұжырымға сүйене отырып, А.П. Лернер 1934 жылы келесі индескті ұсынды.

                               Pm - MC

                    Il  = —————— = 1/E                              

                                   Pm

Мұндағы,    Il  - монополиялық биліктің Лернерлік индексі

                     Pm– монополиялық баға

                    MC– шекті шығындар

                    Е - өнімге сұраныс икемділігі

Жетілген бәсекелестік жағдайда МС = Р болғандықтан, Il  = 0. Ал егер,

Il  оң  шама болса (Il  > 0), онда фирма монополиялық билікке ие осы көрсеткіш неғұрлым жоғары болған сайын монополиялық билік көрсеткіші соғұрлым көп болады. Алада, бұл көрсеткішті есептеу нақты шекті шығындарды есептеудің  кезіндегі қиыншылықтарға  байланысты өте қиын болады. Сондықтан тәжірбие жүзінде шекті шығындарды орташа шығындармен алмастырады. Осы кезде алдыңғы формуланы келесідей жазамыз:

                                   P - АС

                    Il  = ——————

                                   P

Егер, біз формуланың алымы мен бөлімін көлемге көбейтсек, онда формуланың алымында пайданы, ал бөлімінде жалпы табысты жазамыз:

                             (P – АC)*Q

                    Il  =  ——————   =   П/TR                     

                                   P*Q

Сонымен, Лернерлік көрсеткіш жоғарғы пайданы монополияның көрсеткіші ретінде қарастырады. Белгілі бір деңгейді бұл әділ баға біру, ал кейбір жағдайда жоғарғы ықпалды монополиялық биліктің жалғыз ғана көрсеткіші бола алмайды. Бұл жағдайда экономикалық және бухгалтерлік пайда расындағы айырмашылық өте үлкен болса, яғни өзіндік капиталға  жұмсалынған шығындар ескерілмесе, әсіресе капиталы ауқымды салаларда табысты,  жұмыс атқарушы бизнесменнің кәсіпкерлік қабілетіне  төлем, жоғарғы тәуелділікті  операциялар ескрілмесе.

Монополиялық биліктің көрсеткіші ретінде нарықтық концентрация деңгейін анықтайтын көрсеткіш те қолданылады. Бұл көрсеткішті ұсынған Хиршман индексі деп аталады. Көрсеткішті есептеу үшін фирма өнімінің саладағы меншікті салмағының деректері қолданылады. Сонымен, фирманың  өнім саласындағы  меншікті салмағы көп болады.  Барлық фирмалар ең көбінен азына сарылады.

                 І нн  = S1² + S2²+  S3²  +…………………….+ Sn²

Мұндағы,  І нн  - Хиршман индексі, S1 – ең ірі меншікті салмағы, S2 – көлемі, Sn – ең кіші фирманың меншікті салмағы.

Егер, салада тек қан бір фирма жұмыс істесе, яғнм таза монополия, онда S1 = 100%,  ал І нн  = 10,000 тең болады. Егер салада 100 бірдей фирмалар болса, онда  S1 = 1%, ал І нн  = S1² * 100 = 100.

АҚШ-та жоғарғы монополия  Хиршман индексі  бойынша 1800-ге тең. Бұл индекс антимонополиялық тәжірбиеде кеңінен қолданылады, алайда бұл индекс  отандық нарықтағы шетел фирма өнімінің меншікті салмағы ескерілмесе,  жағдайды толық ашпайды.

Монополистің  өнім өндіруді шектеуге тырысады деген тұжырым дұрыс емес. Саланың монополизациялануы шығын мен сұраныстың өзгеруіне әкеледі. Шығынға екі  қарама-қарсы фактор әсер етеді:                  төмендетуші және жоғарлатушы.  Төмендетуші, өндіріс масштабының өсуіндегі оңтайлы эффектіні толық монополияны  қалыптастыру элементінің  бірі деп қарастырға және қолдануға болады. Басқа жағынан, оны көтеру тенденциясы да орын алады, ол басқарудағы  бюрократияның күшеюіне, ал инновациялық тәуекелділіктің  төмендеуімен сипатталады. Бұл тенденцияны  Х.Лейбенстай Х-тиімсіздік деп атады.

Лейбенцтің айтуы бойынша, х-тиімсіздік  өндірістің кез келген көлеміндегі фактілі шығындардың  жалпы орташа шығындардан көп болғанда пайда болады.

Жетілген бәсекеде х-тиімсіздік болуы мүмкін. Бұл жағдайда фирма өндіріс көлемін, шекті және орташа шығындардың  жанасу нүктесіне дейін, ал а-суретте минимум АТС-ға  (А-нүктесіне) дейін өндірі алады. Егер нақты шығындар минималды АТС-дан көп болса (АВ), онда өндірісте х-тиімсіздік пайда болады.  Еркін бәсекелестікте бұндай жағдайдың болуы сирек, өйткені ол фирманың  жұмысты  тоқтауына әкеледі. Ал монополиялы жағдайда х-тиімсіздік мүлдем басқа сипат алады,  өндіріс көлемі Qc –тан         Qm – ға  дейін азаяды, х-тиімсіздік (СD кесіндісі) артады.

                Қорытынды

1. Таза монополия – салада тек бір фирма үстемдік ететін және фирма мен саланың шекаралары сәйкес келетін жағдай.
2. Жетілген бәсекелестіктің кемдегенде бір белгісі сақталмаған бәсекелестік жетілмеген бәсеке деп аталады.
3. Монополист –сатып алушының монополист – сатушымен кездесуінде екі жақты монополия пайда болады.
4. Монополияға қарсы заң бәсекелестік нарықтық экономиканың мақсаттары мен қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін қорғаудың ең тиімді құралы.
5. Баға дискриминациясы –бірдей тауарлардың әр түрлі тұтынушыларға әр түрлі бағамен сатылуы ( тұтынушының төлем қабілетіне байланысты).

Тақырыпты оқуға арналған әдістемелік кеңестер

                Аталған тақырып микроэкономика пәнінің маңызды тақырыптарының бірі болып табылады және де бұл тақырыпты семинар сабағында талқылауға және игеруге 1 сағат жоспарланады. Оқу-әдістемелік кешен бойынша студентерге тақырыптың дәрістік мән-мәтінін сипаттайтын негізгі сұрақтарды толығымен оқып түсінуді міндеттейміз, сонымен қатар, тақырып бойынша негізгі терминдерді мүмкіндігінше жаттап алуға көп көңіл бөлу қажет. Дәріс мәтініндегі негізгі графиктер тақырып бойынша аса көп кездесетіндіктен, сол графиктердің де мәнін өз бетінше терең түсініп, оларды жеке тұрғыдан сала білу қажет. Ал бұл негізгі терминдер мен графиктер қатарынан нөмірі 1, 2, 3, 4, 5 міндетті әдебиеттер тізімі бойынша жасалған. Сондай-ақ, дәрістің негізгі теориялық сұрақтарының қысқа да нұсқа мәтінін нөмірі 9-шы міндетті әдебиеттен оқуға кеңес береміз. Бұл тақырыптың негізгі мазмұны әр әдебиетте әртүрлі тұрғыда берілуі мүмкін, сондықтан тақырыпты талқылау барысында негізгі әдебиет көздеріне сілтеме жасалып, өзара с

1 2 3

скачать работу

Отправка СМС бесплатно