Жүсіп Баласағұн шығармаларының Қазақ ақындарымен сабақтастығы
:
Заманда заман оралған
Дүние шіркін соны алған.
Адыра қалғыр бұл қоныс
Қайырсыз екен азалдан /7.309/.
Заман қайтып түзелсін?
Қоңсыдан туған би болды.
Заманың мұндай сұм болды /7.318/, - деп, ақын Махамбетше «Адыра қалғыр, Көк Жайық» деп, өз туған жерінің топырағы өзіне бұйырмай, басқаның жетегінде кеткеніне өкінсе, «Еділді тартып алғаны – Етекке қол салғаны, Жайықты тартып алғаны – жағаға қолды салғаны, Ойылды тартып алғаны – ойындағысы болғаны» немесе өз айналасындағы танымал жер-су аттарын тізбектеген жолдардан-ақ туған жермен қоштасу, оны басқаға қимау сарыны байқалады.
Кердері Әбібәкір Боранқұлұлы «Заманның опасыз халіне Әубәкір молданың айтқан өлеңі» атты жырында:
Артылған заман болды аттан есек,
Залымның ғибадаты ұрлық-өсек /7.147/.
Қор болды бұл заманда алты нәрсе /7.148/, - дейді. Ол алты нәрсесі: билік, сопы жолы, шекер мен шай, кебіс-мәсі, сұлтан-төре, ақыл. Ақын бұлардың бәрін деталь арқылы беріп отыр. Мәселен, оның айтайын деп отырған қор болған нәрсесі мәсі емес, яғни тек молда мен қарттар киетін мәсінің сол заманда қадірі кетіп, тіпті ұрыларға дейін киюі заманның азғаны деп түсіндіреді.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында өмір сүрген Абай да заманға, өзі өмір сүріп отырған қоғамына сыйн айтып, одан түңіледі:
Пайда үшін біреу жолдас бүгін таңда,
Ол тұрмас бастан жыға қисайғанда.
Ендігі жұрттың сөзі – ұрлық-қарлық,
Саналы жан көрмедім сөзді ұғарлық /8.30/.
Байлар жүр жиған малын қорғалатып,
Өз жүзін онын беріп алар сатып /8.29/. Немесе «Қалың елім, қазағым» өлеңінде:
Бас-басына би болған өңкей қиқым,
Мінеки бұзған жоқ па елдің сиқын?
Бірлік жоқ, береке жоқ, шын пейіл жоқ,
Сапырылды байлығың, баққан жылқың /8.27-28/, - деп, еліне мүсіркей қарап, оңы мен солын әлі де болса айыра алмаған қазаққа қарап мұңаяды, налиды.
Әркімді заман сүйремек,
Заманды қай жан билемек?
Заманға жаман күйлемек,
Замана оны илемек /8.282/, - деп, өмірдің ағысымен әр адам сол заманының қожайыны болады. Бірақ замана сол адамды өзіне қарай бейімдейді, оны «илейді».
Ал ХХ ғасыр - «қазақ әдебиетінің өркендеп, қанат жайып, гүлденген дәуірі еді. Ғалым Б.Кенжебаев: «Өлкеде капитализмнің дәурен сүруіне байланысты, ХІХ ғасырдың ақырынан, әсіресе ХХ ғасырдың басынан қазақ арасында оқу-ағарту жұмысы күшейді, қазақ тілінде кітаптар, газеттер шықты. Қазақ халқының сана-сезімі ояна бастады /4.3/. Сондықтан да ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармаларынан да заман кейпі, кескіні есіп тұрады.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев:
Сүрініп ат аяғы кетер болса,
Дұшпан түгіл досың да табаласқан.
Бұл жұртта сұмырай нәрсе толып жатыр,
Өтірік, өсек араласқан.
...Биге – пара, байларға - өсім болды,
Бой тартқан арамдықтан бар ма қашқан /5.6/, - деп, елдегі «өңшең сәуірік пен бұқашықтар» бірін-бірі сүзіп, жағаласқан, қоғамның бүлінген, аласапыран шағында:
«Сен кімнен қорқасың?» - деп жел береді?
Кісі жоқ «қой» дейтұғын, жұртты басқан /5.6/, - деп, осы келеңсіздіктерден қазақ арылып болмайынша, оларға өнер, білімнің ауылы алыс болмақ дегенді айтады. С.Торайғыров замана кейпін көре тұрып, жұртына зарлайды.
Білім, өнер табуды керек қылмай,
Мәз болдың ырғақ-ырғақ басқаныңа /5.242/.
Тағы да қазақ байдың шалдарына,
Алпыста қыз алатын салдарына,
Тапқызбай оқу, өнер ұрпағыңды
Бақташы өгіз қылдың малдарыңа.
Ол заман не болса өтті, кетті.
Біздерді мұндай пейіл тентіретті /5.243/ , - деп, сол замандағы әлеуметтік мәселелердің бәрін қозғап, содан арылатын уақыт жетті дейді.
«Қазақтың Есенині» атанған Б.Күлеев шығармашылығында заман бейнесі, халық тағдыры, қоғам шындығы анық көрінеді. Ақын өмірі қысқа болды. Тіпті М.Жұмабаев: «Олай болса, жас жанның мұндай жолға түсуіне өзінен бетер әлеумет айыпты. Түзу жолға сала білмеген, дұрыс тәрбие бере білмеген әлеумет» /9.4/, - деді. Тұрмыс түйткілдері, қоғамның қатыгездігі, сұрқия ата салттың сарқыншағы ақын жанын жаралаған болса керек. Б.Күлеев:
Екі жүзді ерлерім,
«Ел қорғаны» серлерім.
«Елің үшін ерінбей,
Еңбек етіп терледің».
Бүгін көрсем – тәуірсің,
Барша жұртпен «бауырсың».
Ертең өзге жел ессе,
Жан досына гәуірсің /9.62/, - деп, заман адамдарын ащы мысқыл, ирониямен жеткізеді. Сонымен бірге замана тағдырын, яғни елге келген бостандық турасында «Бостандық болғанда бір қыздың тілегі» /9.17/, «1917 жылға» /9.24/, «Бостандық күнінде» /9.25/, «Бұлт» /9.27/ т.б. өлеңдері жарыққа шықса, қоғамның негізгі мәселесі - әйел теңсіздігі турасында да «Қыздың зары» /9.13/, «Әйелдер сөзі» /9.16/, «Әкеме» /9.28/, «Сүйікті қайғылыға» /9.55/, «Қыздың зары» /9.60/ т.б. өлеңдері замана зарын сездіреді.
Қорыта келе, сонау ХІ ғасыр әдебиетінің ойшылы Ж.Баласағұнның замана турасындағы ой-толғамдары, ауыр күрсіністері қазақ әдебиеті тарихындағы ХІХ-ХХ ғасырдың өкілдерінің шығармаларында жалғастық тауып, үндесіп, сабақтасады.
Әдебиеттер
1. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Атамұра, 2005. – 336 б.
2. Баласағұн Ж. Құтты білік. Аударған және алғысөзі мен түсініктерін жазған А.Егеубаев. – Алматы: Жазушы, 1986. – 616 б.
3. ХІХ ғасыр әдебиеті. (Құр. Х.Сүйіншәлиев). – Алматы: Ана тілі, 1992. – 224 б.
4. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. – Алматы: Білім, 1993. – 248 б.
5. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. Хрестоматия. – Алматы: Білім, 1994. – 352 б.
6. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
7. Әлем: Альманах: Өлеңдер, очерктер, әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 496 б.
8. Абай. Өлеңдер. – Алматы: Мөр, 1994. – 415 б.
9. Күлеев Б. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Ғылым, 2000. – 284 б.
| |  скачать работу |
Жүсіп Баласағұн шығармаларының Қазақ ақындарымен сабақтастығы |
