Абылай хан мирасқорлары билік еткен кезеңдегі Орта жүз аумағындағы саяси жағдай. ( XVIII ғ. аяғы- XIX ғасырдың басы)

Уәли хан билік еткен жылдардағы Орта жүз.

Абылай хан қайтыс болғаннан кейін Орта жүз бен Ұлы жүздің аумағында ұзаққа созылған саяси дағдарыс басталады. Ол ақыр аяғында қазақ хандығының саяси жүйесінің ыдырауына және оның өз тәуелсіздігінен айырылуына әкеп соқты. 1768 – 1774 жылдардағы орыс–түрік соғысының барысында Россия әскерлері Қырым мен Ноғай даласын басып алды, ал 1783 жылы Қырым хандығы тіршілік етуін тоқтатты. Россия Алтын Орданың мұрасына және Евразияның барлық халықтары арасындағы басты рольге жекедара дәмелене бастады. Бұл Россияның Орталық Азияға, соның ішіндегі Қазақстанға экспансияшылдық саясатын жеңілдетті.

1781 жылы Абылай хан қайтыс болғаннан кейін күздігүні қазақ қоныстарында оның үлкен баласы Уәлиді хан жариялауға дайындық басталды. Онан басқа хан атағынан Барақ, султанның баласы Дайыр және Кіші жүз ханы Батырдың баласы Құдайменді султан дәмеленді. Уәли султан таққа басқа үміткерлерді жеңіп, 1781 жылдың желтоқсаныңда Ханбаба султанның ауылында Цин елшілерінің, султандардың қатысуымен хан жарияланып, ақ киізге көтерілді. Сол жерде Абылайға ас берілді. Сайлау рясіміне әр түрлі қазақ руларының бес жүзден өкілі қатысты, соның ішінде орыс елшісі Чугаловта болды. 1782 жылдың басында Уәли Петропавл бекінісіне барып, Россияға адалдыққа ресми түрде ант берді және оны Россия әкімшілігі таныды.

Уәлидің бір мезгілде Россияға да, Қытайға да ант беруінің өзі әкесінің саясатын жалғастыруға ұмтылғанын көрсетеді. Дегенмен де, оның билігі Абылай ханның қолында болғанындай абсолютті билік болған жоқ. 80-жылдардың басында қаракесек және төртуыл руларында Барақ султанының баласы Дайыр хан болып жарияланды. Оны Нура өзенінің бойында арғың руларын басқарған Бөкей султан қолдады.

Дайыр хан 1786 жылы өлді және оның інісі Бөкей сайлануға қол жеткізе алмай, өз иеліктеріне султан атағымен билік ете берді. XVIII ғасырдың аяғында Орта жүзде екі хан Уәли мен Ханкөже (Барақ султанның баласы) калды.

Уәли ханның ішкі саясатын шекаралық шепке жақын жерде көшіп жеретін султандар мен ақсақалдардың бір бөлігінің орыстарды жақтайтын пиғылдарды да қиындата түсті. Соңғылары патша әкімшілігіне ханның озбырлығы мен қысым көрсетуіне жиі шағым жасайтын. Нәтижесінде шекарада тұратын қазақтар, орыс иеліктеріне көшіп кетіп отырды. 90 жылдырдың басында Уәли Оңтүстік Қазақстанда бақылау жасаудан айырылады және Жетісудің өз бауырлары Сүйік және Әділ султандар билік еткен бөліктерінде ғана оның билігі сақталып қалды. Ханның 1785 жылы қырғыздармен соғысы осы аймақтағы тағы бір сәтсіз сыртқы саяси әрекеті болды.

Уәлидің Цин империясымен қатынастары неғұрлым тұрақты болып, үнемі елшіліктер алмасып отырды. 1800 жылы ханның өтініш бойынша император Цзяцин Ғаббас султанды Уәлидің мирасқоры деп ресми түрде таныды. Ғаббас Уәлидің тірі кезінде өлді, оның басқа балалары не жас болды, не айтарлықтай беделі болмады. Хан билігінің әлсіреуі орталық Қазақстанның қазақтарының 1816 жылы Бөкейді өз билеушілері деп жариялауына әкеп соқты, оны орыс үкіметі ресми түрде танып, сол арқылы Уәлидің Орта жүзге ықпалын әлсіретуге тырысты. Бөкей хан 1819 жылда қайтыс болғаннан кейін, оның орнына Шыңғыс сайланды, алайда оның Нураның жоғарғы ағыстары мен Қарқаралы және Кент тауларының төңірегінде көшіп жүретін бірнеше қауымдарға ғана билігі жұрді. СоныменХІХ – ғасырдың бірінші ширегінде Орта жүзде Уәлиден басқа, оның билігіне таласқан тағы да үш хан болды. Уәли өзінің баласы Ғұбайдолла султанды мирасқоры деп жариялап, 1821 жылы қайтыс болды.

Уәли хан мен оның бақталастары билік етуінің негізгі қорытындысы қазақ хандығының жалпы әлсіреуі еді. Басқарудың үлестік жүйесіне көшу- султандар ықпалының өсуіне, ал XVIII аяғы-ХІХ ғасырдың басында орталық биліктің бөлшектенуі іріткі салу сарынның күшеюіне және мемлекеттің іс жүзінде ыдырауына әкеп соқты. НәтижесіндеХІХ ғасырдың 20-жылдарыңда Россияның Орта жүзде хан билігін жоюға әрекет жасауына және қазақтарды тәуелсіздігінен айырып, Қазақстанды Россия империясының бір бөлігіне айналдыратын әкімшілік реформалар жүргізуіне мүмкіндік берды.

скачать работу

Отправка СМС бесплатно