Акционерлік қоғам құрудың артықшылықтары мен кемшіліктері

інде, іс жүзінде акциялар мен акционерлік қоғам туралы идеяның бұрмалану жайты көптеп кездеседі. Олардың барлығының едәуір түсінікті себептері бар.
Мысалы, қазіргі көптеген акционерлерді өздерінің қоғамдары бұларға неге дивидендтерін төлемейді деген сұрақ мазалайды. Расында да, республикадағы акционерлік қоғамдардың ілуде-біреуінен басқаларының барлығының өз акционерлеріне дивидендтер төлеуге шамасы жоқ.
Мұндай жағдай неліктен қалыптасты? Қазір жұмыс істейтін акционерлік қоғамдарының 90%-ы дерлік нөлден бастап құрылған жоқ, жекешелендіру үрдісінің нәтижесінде пайда болды. Бұлар – қазір акционерлік қоғамдар болып қайта құрылған бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар. Бұл қоғамдарда жарғылық капитал деген болған жоқ. Олардың жарғылық капиталы жаңадан құрылған қоғамның капиталы сияқты төленген жоқ. Тек әншейін осындай кәсіпорынның ның (шын мәнінде жарғылық капитал деген осы болатын) мөлшері оның мүлкінің баланстық құнына тең деп белгіленді де, құн құрылтай капиталының төлемі сияқты болды. Құрылтай капиталы дегеннің не екенін түсіну үшін «бастауыш капитал» деген сөздерді пайдаланған оңай. Яғни, жұмысты бастау үшін кез келген кәсіпорынға бастауыш капитал керек. Егер акционерлік қоғам жаңа ғана құрылған болса, оның құрылтайшылары қоғамның жарғылық капиталына ақша, мүлік және заңмен жол берілетін басқа да құндылықтарды құяды да, сөйтіп, оның алғашқы акционерлеріне айналады. Акционерлік қоғамның қызметі таза парақтан басталады. Ешқандай борыш жоқ, кәсіпорынды дамыту жоспары бар, ол осы уақытқа қарай ойластырылып, әзірленіп қойылған.
Алайда жекешелендіру шеңберінде құрылған акционерлік қоғамдардың көптеген басқа ерекшеліктері бар. Бұл кәсіпорындар өздерінің түйінді мәселелерінің барлық салмағын акционерлік қоғамға аударған. Акционерлік қоғам түрінде қайта құрылуы жекешелендіру сәтінде оны дамытуға ешқандай қосымша қаражат берген жоқ. Жекешелендірудің мақсаты осындай дамыту үшін болашақта жағдай жасау болатын. Бұл кәсіпорындарға өз қаражатын құюға мемлекеттің енді қайтып мүмкіндігі жоқ еді. Сондықтан ол кәсіпорындарды іс жүзінде жеке меншікке берді. Осыған сәйкес мұндай кәсіпорындардың жай акцияларының көпшілік бөлігі өз уақытында жекешелендіру аукциондарында инвестициялық жекешелендіру купондарына сатылатын, купондарды инвестициялық қорлар халықтан жинайтын. Осылайша, республиканың халқы Инвестициялық жекешелендіру қорлары арқылы осы акциялардың меншік иесіне айналды, бұл қорлар өкінішке орай халықтың күткенін ақтаған жоқ.
Жай акциялардың екінші бөлігі мамандандырылған тендерлерде ақшаға сатылды. Бірақ акцияларды сатудан түскен қаражат кәсіпорынға емес, мемлекеттік бюджетке түсті. Жалпы алғанда осылай болуға тиіс те. Егер сіз өзіңіздің меншігіңіз болып табылатын бір нәрсені сатсаңыз, осы сатудан түскен қаражатты да өзіңіз аласыз ғой.
Мұндай кәсіпорындардағы артықшылықты акциялар Жарғылық капиталдың 10%-ы мөлшерінде шығарылып, кәсіпорындардың жұмыскерлерінің арасында жұмыс істеген өтіліне қарай немесе мүлде дерлік тегін үлестірілетін.
Яғни, жекешелендірудің мақсаты кәсіпорындарға қосымша қаражат тарту емес, мемлекеттік меншікті қайта үлестіру болатын. Қазіргі кезге дейін көптеген адамдар жекешелендіру қате өткізілді, себебі кәсіпорындар өздеріне аяғынан тік тұрып, дамуына мүмкіндік беретін ақшаны сол күйі ала алған жоқ деп санайды.
Жаңадан құрылатын акционерлік қоғамдардың жағдайы мүлде басқаша. Олар өздерінің шығарған акцияларын орналастырған немесе басқаша айтқанда сатқан кезде, осы сатудан түскен қаражат кәсіпорынның өзіне түседі де, ол қаражаттан қоғамның құрылтай капиталы және соңынан жарғылық капиталы қалыптастырылады. Бұл – акцияларды дәстүрлі бастапқы орналастырудың дәл өзі. Жекешелендірілген кәсіпорындарда мұндай орналастыру болған жоқ. Тек кәсіпорынның меншік иелерінің құрамы ғана өзгеріп отырды. Акционерлік қоғамдар түрінде қайта құрылған жекешелендірілген кәсіпорындарда да акциялар алғаш рет орналастырылғанымен де, және мұндай орналастыру да бастапқы деп аталғанымен де, бұл шартты түрде бастапқы орналастыру болатын.
Егер акционерлік қоғамдар түрінде қайта құрылған бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар осыдан кейін дереу акциялардың қосымша шығарылымдарын іске асырып, оларды өз ақшаларын аталған кәсіпорынға құйғысы келетін адамдардың арасында орналастыруға әрекет жасағанда, онда осындай қадам қоғамға оларды дамыту үшін нақты қосымша ақша қаражатын берген болар еді. Әрине, кәсіпорындардың бәрінің акциялары сұранысқа ие болар еді деп айтуға болмайды. Алайда кәсіпорындардың едәуір үлкен бөлігі өздерінің бағалы қағаздарын сәтті орналастыра алар еді. Бұл орайда, егер олар мемлекеттік кәсіпорындар болған кезде мемлекеттік бюджеттің алдында жиналып қалған борыштарды төлеу мерзімінің ұзақ уақытқа кейінге шегерілетіні мәлімденген болса, бұл үрдіс әлдеқайда нәтижелі болуы мүмкін болғанын атап өткен дұрыс. Жаңа меншік иелері өздері құятын ақшалары дереу кәсіпорынның борыштарын төлеуге кетіп қалады деп қорықпастан, ақшаларын құя алар еді, бұл борыштарға акционерлік қоғам емес, мемлекеттік кәсіпорын, және жаңа меншік иелері емес, бұрынғы иегерлер жол берген ғой.
Ал іс жүзінде мүлде керісінше жағдай орын алды. Өз кәсіпорындарына қаражат тартуға тырысудың орнына бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындардың жаңа акционерлері, акционерлік қоғамды бақылаудан айырылып қаламыз деп қорқып, акциялардың қосымша шығарылымдарын ең бір төтенше жағдайларда ғана іске асыратын. Оларды бұрыннан бар акционерлердің арасында орналастыруға тырысты, және әрдайым өздеріне тиесілі акциялардың санын арттыруға тырысып, оларды төлеу нысанына мәні берген жоқ. Бұған заңнама арқылы жол беріліп тұрғанда, осындай қосымша шығарылымдарды төлеу негізгі қаражатты қайта бағалау есебінен іске асырылатын. Осылайша, бағалы қағаздар қандай да бір қозғалысқа түсіп жатты, алайда кәсіпорын бәрібір жаңадан құйылған нағыз ақша қаражатын ала алмайтын. Акциялар барған сайын көбейе берді, олар орналастырылып жатты, кәсіпорын ептеп жұмыс істеп тұрды, бірақ жаңа акциялардың құны кәсіпорында атам заманнан келе жатқан сол баяғы мүлік есебінен төленді.
Тағы бір нұсқа болған еді. Акционерлер өздеріне тиесілі акциялардың санын көбейтуге ұмтылып, олардың құнын қоғамның жұмысынан алынған пайданың есебінен төлеу туралы шешім қабылдайтын. Пайда көбінесе баланстық сандар арқылы көрсетілген жалған пайда болатын. Кәсіпорын тағы да ақша салымдарын алмайтын.
Осылайша әрекет ете отырып, бұрынғы жекешелендірілген мемлекеттік кәсіпорындардың акционерлері бұл жағдайда өздеріне тиесілі акциялардың артып келе жатқан санының тек олардың мүлкінің өсуінің елесін ғана туғызатынын нашар түсінетін. Өйткені осындай кәсіпорындардың акцияларның құны өте төмен болады. Және де тіпті акциялар екі есе артса да, егер олардың құны екі ретте де сол бір ғана мүлікпен төленген болса, ал кәсіпорын бұрынғы төмен деңгейде қала берсе, мұндай акциялардың құны да шамамен екі есе төмендейтін.
Көптеген акционерлердің, ал көбінесе акционерлік қоғамдар болып қайта құрылған бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындардың басшыларының, «құлап жатқан» кәсіпорындарды басқаруды сақтап, өздерінде қалдыруға деген тілегі ең басты қате болып табылады. Біздің республикамыздағы жекешелендіру ісі берген көптеген мүмкіндіктер уыстан шығып кетті. Бұл қоғамдар сол күйі қайтып көтеріле алмады, олардың көбісі түптің түбінде мүлдем банкрот болды. Әрине, мұндай жағдайлар кейбір жекелеген адамдар үшін пайдалы болып шықты. Алайда мұның тұтастай алғанда бүкіл қоғамның және оның акционерлерінің мүддесінен шықпайтыны айқын еді. Алайда акционерлердің өз мүмкіндіктерін, құқықтары мен міндеттерін, акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының жауапкершілік шектерін білмеуі осындай үрдістердің әрбір екінші дерлік кәсіпорында орын алуына, және мүдделеріне нұқсан келтіріліп жатқан акционерлердің түгелдей үн-түнсіз қалуына әкеліп соқты. Бұл үнсіздіктің себебі көбінесе қорқынышта емес, білместікте жататын. Алайда акционерлер өз құқықтары туралы мәлімдеуге әрекет жасаған, тіпті сотқа қуыным талаптар берген жағдайларда болды. Алайда, әдетте акционерлік қоғам жұмысының мәселелерінің мәнін түсінбеу негізінен ақылға сыймайтын талаптардың қойылуына әкелетін. Өз кәсіпорындарына байланысты мәселелердің сындарлы шешімін ұсынудың орнына акционерлер кәсіпорынның басқару органдарына, сондай-ақ мемлекеттік және сот органдарына абстрактылық талаптар қойғанды артық көреді. Ал бұл түптің түбінде кәсіпорын жұмысының іс жүзінде жақсаруына әкеле алмайды.
Соның нәтижесінде мұндай акционерлік қоғамдар, әрине жай акциялар бойынша да, артықшылықты акциялар бойынша да дв төлей алмайтын және төлей алмайды да.
Ал менің ойымша, осы пайдасыз іс-әрекеттердің себебі акционерлердің акционерлік қоғамды басқару мәнісін түсінбеуінде және акционерлік қоғам сияқты ұйымдастыру-құқықтық нысан беретін өздерінің мүмкіндіктерін білмеуінде жатыр.
Айта кететін бір жайт, көп жағынан осы аталған мәселелерге қатысты, жағдайды түзету мақсатында акционерлік қоғамдардың жаңа концепциясы әзірленіп, қабылданды, оған сәйкес акционерлік қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі шекті мөлшері айтарлықтай ұлғайтылды және де бұл орайда қолданыстағы заңнама жарғылық капиталдың негізгі қорларды қайта бағалау есебінен ұлғайтылуына жол бермейді. Енді көптеген акционерлік қоғамдардың акционерлеріне, қаласын-қаламасын, қоғамға қосымша қаражат тарту туралы мәселені шешуге тура келеді. Олай болмаған жағдайда, оларға басқа бір ұйымдастыру-құқықтық нысан болып қайта құрылуға немесе таратылуға тура келеді.

скачать работу


Погода в Алматы	на 10 дней	другой город

Отправка СМС бесплатно

На правах рекламы

Модератор сайта RESURS.KZ