Әлем таныған тұлға (Шоқай)

Эмигранттық баспасөз беттерінде М.Шоқайдың бұл ұстанымы елдегі Алаш және Түркістан қайраткерлерімен келісілген деген мағлұмат та ұшырасады. Мұстафа егеменді ел болғаннан кейінгі уақытта түркістандықтардың (қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз халықтарын айтады – К.Е.) өмірін қалай ұйымдастыру қажеттігі жөнінде аса құнды ой-пікірлерін, тұжырымдарын қалдырды. Олар: түркістандықтардың өзінің өмір сүру кеңістігін, жер-суын, байлығын, халқының этностық бірлігін, тыныштығын сақтау, жастарының ұлттық тәрбие алуын қамтамасыз етуі, т.б. мәселелер. Мұстафа қазақ тілінің орыстандыру саясатындағы басты нысандардың бірі болып отырғанына үнемі үлкен абыржушылық танытып кетті. Бірақ ол тәуелсіз Түркістанның томаға-тұйық өмір сүруін емес, әлем елдерінің барлығымен қарым-қатынаста болуын, көпвекторлы саясат ұстануын қалады. “Менің білуімше, деп жазады А.Я.Шульгин, алдына қойған мақсатын орындап, азат Түркістанға басшылық ету жазғанда М.Шоқай Ататүрік ізімен жүретін еді, бірақ оған түгелдей еліктемес те еді”. Ол азат Түркістан өзінің ұлттық кескін-келбетін сақтай отырып, басқа мемлекеттермен бәсекелестікке қабілетті болу үшін батыс елдерінен көп нәрселерді үйренуі тиіс деп ойлады.

М.Шоқайдың бұл тұжырымы бүгінгі күні Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның алдыңғы қатарлы елу елдің қатарына қосылу саясатымен өзектес келеді. Жаһандану заманында халқымыздың ұлттық кескін-қабілетін, этникалық бірегейлігін, тілі мен ділін сақтап қалу да – қазіргі күрделі проблема. Большевиктік жүйе тарих сахнасынан кетіп, әр ұлт өз үйі ішінде өзі қожа болғаннан кейінгі уақыттағы мемлекетаралық қатынастар жөнінде айта келіп, Мұстафа тәуелсіз Түркістанның бұрынғы метрополия – Ресеймен өзара достық байланыста болуы геосаяси жағдайдан туындайтын міндет дейді. Автократиялық, демократиялық, не басқа сипатты Ресеймен қарым-қатынаста болу қажеттігін, бірақ оның өзара тиім­ділікке негізделуін, “жауапсыз достықтың зиянды” екендігін ескертеді.

Мұстафа мемлекетаралық қатынаста “мәңгілік дос”, “мәңгілік жау” деген түсініктер жоқ, мемлекетте тек мәңгілік мүдде ғана болады дейді. М.Шоқайдың біртұтас Түркістан туралы ой-пікірлерінің де Н.Ә.Назарбаевтың Орталық Азия одағын құру идеясымен сабақтастығы ерекше назар аудартады. Сөйтіп, Мұстафаның шығармашылық мұрасының заманауилық әлеуетін көрсетеді. Екі тұлғаның да ұсыныстарының өзегі Орталық Азия аймағындағы елдер арасындағы интеграциялық процестерді күшейтуге бағытталған. Қазіргі уақыттағы ғаламдану заманында, оның жойқын күштеріне саяси, мәдени және экономикалық тұрғыдан бәсекелес бола алатын мемлекет қана қарсы тұрып, өзін ассимиляциялауға ұшыратпай, тарих сахнасында қала алады. Орта Азия республикаларының бірлесу процесін жеделдету жөніндегі пікірлер осы алаңдаушылықтан, кішігірім елдердің түптің-түбінде алпауыт мемлекеттерге тәуелді болып қалатыны жөніндегі болжамынан туындап отырғаны мәлім. Соңғы кездегі халықаралық оқиғалар бұл идеяның өміршеңдігін тағы бір рет көрсетіп берді.

Мұстафа Еуропа өркениетінің көкжиегін көлегейлеп тұрған елдермен достастық қарым-қатынаста болудың, әсіресе, Грузия мен Украинаның Түркістанның тәуелсіздігі үшін маңыздылығын есте сақтауды өсиет етеді. Ал әзірбайжандарға етене жақын бауырлас түркі халқы ретінде қарайды. 1934 жылы 28 мамырда Әзірбайжанның тәуелсіздік күніне байланысты түркі халықтарының одағы туралы Мұстафа жүрек тебірентерлік сөз сөйлейді. Оның Каспий теңізінің түркістандықтар­ды бөлмейтіні, қайта біріктіретіні туралы пайымдаулары бүгінгі күні де өзекті. “Түркістан бір күндері жаңарып, өз батырларын еске алатынын, Мұстафаға Перовскіде, не Ташкентте ескерткіш қоятынын білмеймін. Бірақ халық оған өз жүрегінен ескерткіш орнататынына кәміл сенемін”, деген болатын А.Я.Шульгин 1942 жылы.

Бүгінгі күні Мұстафа халық жадында да, жүрегінде де берік орын тепті. Оның маңдайына кез-келген тұлға ие бола бермейтін бақыт – өз халқымен үндес, тағдырлас болу жазылды. Мұстафаның қайраткерлік болмысын, ұланғайыр мұрасын, бүгінгі күнмен өзектесіп жатқан ой-тұжырымдарын зерттеу, насихаттау, ұлықтау еліміздің егемендігін баянды етуге, жас ұрпақты отансүйгіштік рухта тәрбиелеуге қызмет етеді.

Авторы: Көшім ЕСМАҒАМБЕТ,

тарих ғылымдарының докторы,

 профессор.

Пред. 6

скачать работу

Отправка СМС бесплатно