Әлем таныған тұлға (Шоқай)
лі мүшесі болған”, дейді.
Ғ.Бірімжанов Алаш басшыларының бірнеше жауапты тапсырмаларын орындайды. 1929 жылдың 1 шілдесінде Алматыда Ә.Байділдин ОГПУ өкілдігі шығыс бөлімінің бастығына берген жауабында 1922 жылы Ә.Бөкейхановтың Ғ.Бірімжановқа ол арқылы жабық хат жібергенін, оның ойынша, хатта Кеңес өкіметіне қарсылық әрекеттерді ұйымдастыру туралы айтылғанын көрсетеді. Мұстафа студенттер жеткізген баспасөзден Орынборда 1924 жылдың 12-18 маусымында қазақ және қырғыз интеллигенциясының бірінші съезі өткендігін, ол жөнінде А.Байтұрсыновтың Ғазымбек Бірімжанов арқылы жіберген хатынан да хабардар болады. Съезге Ә.Бөкейханов, Н.Төреқұлов, Х.Досмұхамедов, М.Әуезов, М.Дулатов, С.Сейфуллин, қырғыз қайраткері К.Арабаев қатысады. А.Байтұрсыновтың қысқа қайырылған хатында: “Барлықтарыңа бәрімізден сәлем” делінеді.
А.З.Валиди “бұл бізге жеткен бірінші сәлем хат еді” дейді, бірақ ол М.Шоқайдың оған дейін де Түркістанмен астыртын түрде хабарласып тұратынын білмейтін. Германиядағы түркістандық студенттерді бақылауға алған кеңес елшілігінің хабарларында Ғ.Бірімжановпен бірге Лапин Мұңайтпасовтың есімі де аталады және ол С.Қожановтың “қайнысы” деп көрсетіледі. Әңгіме Лапин Мұңайтпастың баласы Әбдірахман (Лапинның немересі) туралы екендігі, ал оның С.Қожановқа “балдыз” болып келетіндігі, Сұлтанбектің ол арқылы М.Шоқайдың амандық-саулығын біліп тұрғандығы мәлім. Әбдірахман 1920 жылы Түркістанда Сыр бойындағы жалайыр Садық Өтегеновтің қызы Сараға үйленеді. Айналып келгенде, бұлардың барлығы да (Қ.Қожықов, С.Өтегенов, С.Асфендияров, Лапиндер) М.Шоқаймен көптен бері таныс адамдар болатын. Әбдірахман – Орта Азия мемлекеттік университетінің тұңғыш түлегі, ол бұл оқу орнын Ғ.Бірімжанов, Ескендір Мангелдин, Мұстафа Бөкейханов, Сүлеймен Есқараевтармен бірге бітіреді.
Қазақ зиялылары М.Шоқаймен шет елдерге іссапарлармен барған сенімді адамдар арқылы да хабарласып отырады. Әміре Қашаубаевтың 1925 жылы Парижде болған кезінде М.Шоқаймен кездесуі және осыған байланысты оның ОГПУ-де жауапқа алынуы оқырмандарға жақсы мәлім. Бірақ соның алдында Әміренің Мәскеуде Ә.Бөкейхановпен кездесуі жөнінде айтыла бермейді. 1925 жылдың 23 маусымында Ә.Бөкейханов А.Байтұрсыновқа хат жолдап, онда Парижге жүрер алдында Әміренің ән мәтініне, ұлттық киім киюіне мән беру жөнінде пікірін айтады, дауысына қоштау білдіреді.
Ә.Қашаубаев 1927 жылдың мамырында Германияның Майндағы Франкфурт қаласында өткен халықаралық музыкалық көрмеде ұйымдастырылған этнографиялық концертке де қатысады.
Атақты әншінің осы сапарларында Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсыновтың М.Шоқайға хат-хабар жолдамауы мүмкін емес, Парижден оралған бойда Ә.Қашаубаев Қызылордада болып, А.Байтұрсынов пен М.Дулатовқа М.Шоқайдың сәлемін жеткізеді. Қазақ зиялыларының Париждегі жолдастарының тағдыр-талайына үлкен алаңдаушылық білдіргеніне 2007 жылдың мамыр айында Наршоқы мен “1 мамыр” ауылында Мұстафаның ұрпақтарымен сөйлескен кезімізде де көзіміз жетті. Мұстафаның немере ағасы Әліштің (Әлмұхамед) қыстауы кезінде Наршоқыда болғанымен, күздеуі қазіргі “1 мамыр” ауылындағы Ғани ақсақалдың қазіргі үйі маңайында өткізеді. Ол жерден жарты шақырымдай жерде Әліштің кірпіштен салған үйі болады. Онда Мұстафаның інісі Нұртаза, кейін Палымбеттің ұлы Кенжеғұл түрады. Мұны Қалымбетов Ойдан Кенжеғұлұлы да растайды. Ғани мен Ойдан ақсақалдардың айтуынша, 1927 жылғы күз айларының бірінде марқұм Әліштің үйіне Мұстафаның хабарын білгелі М.Дулатов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов келеді, шай ішіліп болғаннан кейін Палымбетұлы Кенжеғұлды, Нұртаза Шоқайды ертіп олар көлге құс атуға барады.
Сұхбаттасушылар қазақ зиялыларының мұнан бұрын Наршоқыдағы Әліш тамында болғандарын, онда да Мұстафаның аман-саулығын сұрастырғанын айтады. Қызылордаға барған кезінде Нұртазаға Ұ.Құлымбетовтің заман ағымынан хабар бергендей болып: “Мен барда сендерге көп зәбірлік көрсетіле қоймас, ал бізден соң қайдан білейін”, деген ескертуі де ел аузында. Бұл жағдайлардан қазақ зиялыларының қиын-қыстау кезеңдерде бір-біріне іштарта, сыйластықпен қарағаны, “өкпеге қиса да, өлімге қимағаны”, олардың Кеңес өкіметі жағында жүргендері де Мұстафаға ілтипат көрсеткені байқалады. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов пен М.Жұмабаевтың Мұстафаның туыстарына іздеп баруы көзсіз ерліктің белгісі еді.
Біраз үзілістерден кейін Мұстафаға Искандер Көпжасаров байланысқа шығады. 1930 жылдың 26 ақпанында Мұстафаға жолдаған құпия хатында Искандер хабарласа алмауының себептерінің мән-жайын білдіреді. Хатта оның бұрынғы кезде Түркістандағы ұлттық ұйымдардың бірінде жұмыс істегені анық көрінеді. Кейін біраз жылдар Герман-Ауған сауда компаниясында жұмыс істейді. Ол жаққа бой тасалап кеткені, әлде Кеңес өкіметінің қуғындауына ұшырап, Түркістаннан қол үзуге мәжбүр болғаны белгісіздеу. Тек автор былай деп хабарлайды: “Көптеген астыртын ұйымдар мен “үйірмелердің” тарихынан барлық жағдайда да жұмысты дұрыс бағыттауға қажетті амал-айла табылатынын жақсы білеміз. Қазіргі кезде мұнда (КСРО-да) ондай мүмкіндіктерді білмейсің, тіпті, ол жөнінде ойламайсың да. Тек осы жолы ғана сізге Ауғанстан арқылы кетіп бара жатқан Герман-Ауған сауда компаниясындағы қызметтесімнен хат жолдауға жағдай туды. Бір-екі ауыз сөз өзім жөнінде. Көп жылдар бойы Отанымыздың игілігін бәрінен қымбат көретін үйірмеден қол үзіп қалдым, енді қалай, кіммен байланысуды білмеймін. Сіздің Түркістанға шексіз сүйіспеншілігіңіз және ол үшін қанша құрбандыққа барғаныңызды жақсы білетін мені де есіңізге алыңыз”.
Искандердің “үйірме” деп отырғаны “Шуро-и-Исламия” ұйымы, не болмаса Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесі болуы тиіс. Хат мәтінінен оның рухының жасымағандығы, күресті жалғастыруға әзірлігі аңғарылады. Ол саяси сауаты мол, қазақ зиялыларымен қарым-қатынаста болған, елдегі оқиғаларға өз көзқарасы бар тұлға ретінде байқалады. “Аса құрметті Мұстафа аға! Қазіргі уақыттағы жағдай тұрандыққа лайықты жұмыс жасау түгілі, біреумен өз ойыңмен бөлісіп кеңесуге де мүмкіндік бермейді”, деп елдегі ахуалға дәлме-дәл баға береді.
Искандер мұсылман зиялыларының тағдыр-талайынан да жақсы хабардар. Оның мағлұматтары бойынша: М.Тынышпаев Қазақстанға көшіп кеткен, егер “теміржол инженері” деген мамандығы болмағанда ол да шеттетіліп қалатын еді; Дүсей Ибрагимов та Қазақстанда, “ұзынқұлақ” хабарларда адвокатурамен астыртын айналысатын көрінеді; Ташпұлат Нарбутабеков Файзолла да (Қожаев. – К.Е.) кеңесші-заңгер болып қызмет істейді; ол 1925 жылы БК (б)П қатарына өтпекші болған, бірақ Файзолланың кепілдігіне қарамастан, одан ештеңе шықпаған. Искандер “соңғы кезде Орта Азия бойынша мұсылман зиялыларының жаппай қамауға алынып жатқанын”, оның ұзын саны 600-ге жеткенін, Ташкенттің 1000-ға таман адамның ұсталғанын хабарлайды. Яғни, Искандер “Түркістан – нағыз өлім дәлізі” деген В.Чайкиннің сегіз жыл бұрынғы хатында айтылған метафораға жаңа нақтылы дәлелдер келтіреді.
М.Шоқай Кеңес өкіметінің ұлт зиялыларын қуғындау саясатын әшкерелеп, “Яш Туркістан”, “Последние новости”, “Дни” т.б. басылымдарда сан алуан мақалалар жариялайды. Ол қазақ халқының бостандығы үшін, үкіметтің қоныс аудару саясатына қарсы күрескен, 1916 жылы жұмысшы-қазақтардың соңынан өз еркімен майданға аттанған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсыновты және олардың жақтастарын “халықаралық империализмнің малайлары деп отырған” большевиктердің суайттығы мен жалақорлығын, зұлмат жылдары “қазақтардың иттің етін жеуге дейін барған кезінде” (А.Байтұрсынов) үкіметтің олардан шошқа етін тапсыруды талап еткенін, қазақтарға шынайы көмек көрсетуді алаш азаматтары ғана ұйымдастырғанын жас ұрпақтың әрқашан есте ұстағандары абзал деп көрсетеді “Бөкейханов пен Байтұрсыновты қазақ халқының жауы санау – тек қана қылмыскер фанатиктер мен жылы орын іздегендердің бастарына келетін топас та пасық ой”, дейді Мұстафа. Оларды ұлт зиялыларының көшбасшылары, ұлы тұлғалар ретінде сан рет еске алады. Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсынов – “атамекенімізді қара түнектен алып шығу жолында ұмытылыс қызметтер көрсеткен қайраткерлер” дейді.
М.Шоқай Алаш идеяларын алға жылжытып, әлемдік деңгейге көтерді. Ол бір сәт те Түркістан халықтарының азаттыққа қол жеткізетініне күдіктеніп көрген емес. Қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен халықтарының ұлттық автономия емес, дербес мемлекет үшін күресуі керектігі туралы идеяны тұңғыш ұсынып, қозғалыстың түпкі мақсаты, әдістері, жаулары мен одақтастары жөніндегі қағиданы негіздеп берді. Кеңес Одағындағы Алаш жетекшілері қазақ халқына Ресей Федерациясы құрамында өзін-өзі басқаруға мүмкіндік беретін автономия берілуі үшін күрескен еді. Бұл идеяны кезінде М.Шоқайдың өзі де жақтады. Алаш автономиясының, Түркістан Мұхтариятының күшпен таратылуы, “орыс демократиясына” одақтас ретінде қарап, үміт артуға болмайтындығы, ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің қуғындауға түсуі Ресеймен федерациялық, не басқа сипаттағы бір мемлекет құрамында тең құқылы өмір сүруге болмайтындығын көрсетіп береді. Осыған байланысты М.Шоқай 1923 жылдың көктемінде Парижде Еуропа елдерінің мемлекет, қоғам қайраткерлері мен журналистері қатысқан конференцияда баяндама жасап, Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының алдында тұрған бірден-бір мақсат толық тәуелсіздікке қол жеткізіп, дербес мемлекет құру деп мәлімдейді. Сол бойда баяндама мәтіні Париждегі “Orіeent et Occіdent” журналында жарияланып, жұртшылық назарына ұсынылады.
М.Шоқайдың бұрынғы автономия туралы идеядан толық тәуелсіздік идеясына көшуі жалғыз түркістандықтар ү
| |  скачать работу |
Әлем таныған тұлға (Шоқай) |
