 |
|
Азғыр-Тайсойған сынақ полигоны
е сынақ жасалған жерлерде өсімдіктер жамылғысы азайып бара жатқанын айтуға болады. Полигон орталығына жақын жерде ауданы кең бөлімдерде жалаңаш сорлар, тақырлар кең етек алған.
Мамандардың бағалауы бойынша, Батыс Қазақстанның тұз күмбездеріндегі ядролық жарылыстардың толып жатқан қолайсыз зардаптары болған. Ласталған тұздың суға еріп, ерітінді ретінде жер бетіне шығуы, аумақтың жер асты шығуы, аумақтың жер асты суларының радиоактивті ластануы орын алатыны күмән келтірмейді, бұған қоса сынақ зонасында, жер асты ядролық жарылыстары өткізілген жерлерде, бірнеше жыл бойы хлор мен сутегі жер бетіне шығып, тұз қышқылын бөліп улы «ақ тұман» түрінде жер бетін бүркеуде.
Нарын құмының басқа жерлерімен салыстырғанда көптеген айырмашылығы бар. Бұл жерде күн радиациясы жоғары, құмның көшпелілігі, тәулік бойында температурадағы үлкен өзгерістер және жауын-шашынның аздығы, кейбір зиянды химиялық элементтердің өсімдікте, топырақта сақталуына әсерін тигізуде. Нарын құмы теңіз түбі болғандықтан, топырақ түрі тұрақталмаған, сол себепте ғалымдардың пікірі, жер асты суын және жер бетіндегі ылғалдылықты ластаудан сактай алмау деген тұжырымда. Осыған орай құдықтар суы ауыр металдар тұздарымен әсіресе Тайсойған зонасында қорғасын, таллий, кадмий тұздарымен қаныққан. Осы ауыр тұздардың әсері сынақ зонасында кейбір өсімдіктердің, жануарлардың азайып кетуіне бірден бір себеп болып отыр. Әсіресе сынақ орталығынан 15-20 шақырым жерде өсімдіктер сирек кездеседі, ал бар өсімдіктер көбісі жапырақсыз, тамырлары жер бетіне шығып жатыр. Тірі ағзаға Менделеев таблицасындағы 26 элементі өте қажет болып саналады, олардың ішінде 14 элемент: темір, мыс, мырыш, кобальт, марганец, хром, никель, селен, кремний, ванадий, қалайы, молибден, фтор иоднегідері болып саналады. Олар адам, өсімдік ағзаларында әртүрлі биохимиялық өзгерістерді қамтамасыз етуге қатысып, гармондардың, витаминдердің, ферменттердің құрамына кіреді. Көптеген зерттеулердің нәтижесінде осы аталған 14 элемент ағзаға белгіленген мөлшерден асып кетсе тері не ішкі мүшелер ауруға шалдығады.
Жарылыс кезінде пайда болған қуыстарды бір не төрт жылдан кейін де ашқанда газ тәрізді радионуклидтердің төрт күннен он бір айға дейін қоршаған ортаға таралатыны, олардың радиоактивтілігі өсетіні дәлелденген. Газ тәрізді заттардың ауаға таралу активтілігі Чернобыль атом станциясындағы авариямен бірдей екендігі анықталған. Бұндай ауаға тарайтын зиянды сәулелер адамның негізделмеген қызметтері әдетте өсімдіктер мен жануарлар әлеміне: құстар, балықтар, моллюскалар, насекомдар, пайдалы бактериялар және басқа да биосфера компоненттерінің тіршілігінің төмендеуіне әкеліп соқтыратыны белгілі, осыған байланысты қоршаған ортаның ластануы кезінде биосфера өнімдерін бағалау әдістемесінің жасақталуы өзекті мәселе болып есептеледі.
Облыс көлемінде сынақ аймақтары мен техникалық бөлімдерінің дұрыс сақталмауынан көптеген жерлерде соңғы он жыл ішінде топырақ сорланып құнарсыздануы жиі байқалуда. Азғыр сынақ аймағында кейбір өсімдіктердің және жабайы аңдардың кейбір түрлердің азайып бара жатқаны байқалуда, болмаса өткен жылдарда (1972-1984) үй жануарлары арасында аурулар көбейіп, оларды көп шығынға ұшыратты. Басқа жерлермен салыстырғанда полигонға жақын Нарын, Тайсойған жерлерінде орналасқан отарларда мал шығыны көбірек болғаны байқалды. Сол кездерде, бұл улы тұздар мен зиянды сәулелер зияндылығы жөнінде сөз болып, ол көбіне жабық аудиторияларда айтылды. Жасыратыны жок, соңғы кездерге дейін бұрынғы Одақтағы Атомэнергмяпром министрлігінің мекемелері жарылыстардың зардаптары жөнінде мәліменттерді хабарлаған жок. Азғыр мен Тайсойған полигондарына таяу аймақтардағы тұрғындарымен жануарлар арасында көптеген әртүрлі аурулардың орын алуы, Чернобыль апаты жағдайындағыдай едәуір абыржушылық туғызды. Осыған орай полигондардың әрекет зардаптары, тұрғындарға және жергілікті шаруашылықтарға келтірген экологиялық және экономикалық зияндары туралы дұрыс баға алу мақсатында Облыстық экология басқармасы арнайы – білімді – ғалым экологтарды шақырып, комиссия мүшесін құрып, зерттеу жұмыстары жүргізген. Зерттеулер нәтижесінде, ғалымдар сынақ зонасындағы радиоактивті зақымданудың жергілікті көздері бар екендігі анықталған. Жануарлар дүниесі табиғи ортаның құрамды бөлігі, кез-келген елдің табиғи байлығы, оның ішінде омыртқалылардың тамақ өндірісінде, жеңіл өнеркәсіпте, медицинада және халық шаруашылығының басқа салаларында маңызы зор. Әртүрлі географиялық ландшафтыларға таралған кейбір жануарлар туралы мәліметтер өте сирек кездеседі.
Азғыр өңіріндегі жануарлар түрлері: күзен, борсық, түлкі, қасқыр; ал кеміргіштерден: құм тышқаны, сұр атшалман, саршұнақ, қосаяқ, үй тышқаны, тарбаған, соқыр тышқан кездеседі.
Табиғатты қорғаудың басты мақсаттардың басты мақсаттардың бірі барлық тірі ағзалардың, генефондасын, ең алдымен жойылып кету қаупі төніп тұрған биологиялық түрлерді қорғап қалу болып табылады. Сондықтан қоршаған ортаны әсіресе, оның қазынасын қорғау өндіріс орындарының, мекемелердің, жеке адамдардың тікелей міндеттері болып саналмақ. Негізгі басты міндет – ауадағы, және топырақтағы залалды заттардың мөлшерін азайту, олардың мөлшерін тұрақты бақылап отыруды керек етеді. Экология және табиғатты қорғау мекемелері мен кәсіпшіліктер бірлесе отырып іс-шараларын жүргізгені жөн болар еді.
Ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесінде әртүрлі радиакция әсеріне ұшыраған тышқандарда, ферменттер инфекциялық аурудан қорғаушы болып қанның ақ түйіршіктерін қорғайтыны анықталған. Созылмалы формасы бар радиация әсерінің эффектісі, интенсивті жоғары радиациамен салыстырғанда маңызды болып есептеледі. Осыған байланысты радиация күшін азайтканда биологиялық зақымданудың доғасы азаятыны анықталған.
Жануарларды зерттегенде ядролық қаруды сынау кезінде алынған жануарлар ағзасынан табылған стронций концентрациясы шамадан тыс жоғары көрсеткіш дозасын көрсеткен. Әртүрлі дозаны енгізген екі жануарларды пайдалана отырып, жілік майы клеткаларының саны стронций концентрациясы төмендеген сайын эффект жоғарлайтынын ескере отырып, радиацияның әр деңгейінде азаятындығы анықталған.
Радиоактивтік сәулелеудің клеткалардың генетикалық аппаратына қалай әсер ететіні жайлы жан-жақты зерттеулер жүргізілді, әсіресе, атом энергиясы пайдаланудың тәсілдері анықталды. Радиоактивтік сәулеленудің адам өміріне аса қауіпті екенін біле тұра атом энергиясын пайдаланып, халықты жаппай қырып жоятын атом бомбасы Хиросима мен Нагасаки қалаларында сыналды. Ол биология ғылымына Хиросима мен Нагасаки трагедиясы деген атпен қалыптасты. Өйткені атом бомбасы жарылғаннан кейін көптеген радиоавтивті сәулелер бөлініп, мыңдаған адамдарды сәуле ауруына шалдықтырды. Адамзат баласы өмірінде мұндай құбылыс бұрын-сонда болмаған, сондықтан сәуле ауруына шалдыққан адамдарды емдеу әдісін табу және сәулеге қарсы қорғану тәсілдерін жетілдіру міндеті қойылды. Сәуле ауруынан емдеудің тиімді әдістері туралы теориялық зерттеулер жүргізіліп, ғылымға және практикаға қажетті ғылыми аса бағалы қорытындылар жасауда. Адамның ғарыш кеңістігіне шығуына және оны игеруіне сәйкес радиацияның ғарыш жағдайында адамның жоғарғы жүйке жүйесіне, ағзаларға тигізетін әсерін зерттеуге көп көңіл бөлінуімен радиоэкологияның жедел дамып келе жатқан жаңа саласы – ғарыш экологиясы пайда болды.
Тайсойған деп аталатын сынақ бөлімі Қызылқоға ауданының 750 мың гектар жерін алып жатыр, бұл жер 1952 жылдан бастап әскери қызмет мақсатында қолдануға берілген. Содан бері бұл зона стратегиялық мақсаттағы ракета мен әуе соғыс күштерін сынауға пайдалануда. Бұл сынақ бөлігі әр түрлі бағыттағы үш бөлімнен тұрады, оның біреуі балистикалық зымырандардың бірінші бөлігі түсетін Мақат деп аталатын алаң, бұл бөлім барынша уытты деп саналатын галит ғарыш отыны қалдықтарымен және зымыран бөліктерінің сынақтарымен ластанған. Бұл жерлер шаруашылыққа пайдалануға жарамсыз, 11 мың гектар анықталған. Бұл жерлерді қалыпты жағдайға айналдыру үшін 20 жылдың үстінде мезгіл қажет етеді деп ғалымдар анықтаған. Сынақтың келесі бөлімінде, «Әуе-Жер» текті, ал үшінші бөлімінде «Жер-Жер» текті зымырандар сынақтан өткізілген.
Сынақ жүргізілген жерлердің қоршаған ортаға қаншалықты зиянды әрекеті болатыны нақтылап айту мүмкін емес. Дегенмен, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне жер бетінің топырағына, ауаға, суға, адамдардың денсаулығына белгілі бір әсері екені байқалуда. Жер асты ядролық жарылыстары жүргізілген Тайсойған территориясының өсімдіктері мен топырағының элементтік құрамына радиоактивті сәулеленудің әсері толығымен зерттелмеген, олар Батыс Қазақстан территориясындағы табиғи радиоактивті фон уран, радий және цезий элементтерімен байланысты. Тайсойған территориясында жүргізілген радиометрлік зерттеулер табиғи радиоактивті фонмен салыстырғанда сәулелендірудің қуаты 2-17рет өскендігін көрсетеді.Өсімдіктер мен жануарлар өздерінің ағзаларына радиоактивті изотоптардың концентрациясын өздерін қоршаған ортасынан бірнеше есе артық жинайтыны белгілі. Осы себепке байланысты олар радиоактивті зақымданудың күшті индикаторы болып табылады. Ядролық сынақтың зардаптарының бірі территорияның адам мен жануарлар ағзасына жағымсыз әсер ететіні химиялық элементтер мен ластануы болып табылады. Осындай мүмкіндікті болжау үшін Тайсойған полигоны территориясынан спектрлі-эмиссионды анализ әдісін пайдалана отырып, топырақ пен өсімдік улгілерін олардағы химиялық элементтердің концентрациясын анықтау жүйесі жүргізілді.
Полигон топырағындағы химиялық элементтердің мөлшерінің жоғарлануына полигон территориясында жүргізілген ядролық сынақ есебімен ғана емес, сонымен қатар жер қыртысының терең қабаттарын бұрғылау кезінде жер бетіне химиялық құрамы өзге жыныстардың шығуы да себеп болу мүмкін. Анықталған ластанудың экологиялық қауіп дәрежесін бағалау үшін қуаңшылдыққа ұшыраған жазық даламен жартылай шөлейт жерлердегі ашық қоңыр топырақтарындағы элементтер концентрациясының орташа үлесін салыстыру арқылы, ал қалған аймақтарда ластану зонасындағы топырақтағы улы элем
| |  скачать работу |
Азғыр-Тайсойған сынақ полигоны |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
