Домбра күйлерінің аппликатура-интонациялық негізі

Шегебаев П. Ш.

Домбра күйлерінің аппликатура-интонациялық негізі.

Халықтың композициялық және орындаушылық терминологиясына сүйеніп және Жұбанов, аманов жұмыстарындағы қорытындылар мен тұрғыларға негізделіп күй формасының дәстүрлі бөлімдерінің регистрлік-биіктік жағдайлары мен олардың аппликатуралы-интонациялық негізі сұрақтарын нақтылауға тырысамыз. Бөлініс бірліктеріне: бас буын, орта буын, бірінші саға, екінші саға жатады. А. Райымбергенов айтуынша бас буын домбра мойынының 7 пернесіне дейінгі алғашқы бөлігін қамтиды. Оның ішінде бесінші пернеге дейінгі орында бас буынның нақ өзі, ал одан биігірек негізгі тақырып орналасады. Орта буын деп ол 8-10 пернелерді атайды. Бірнші саға ля нотасымен шектелсе, екінші саға ре және ода да биік ноталрға дейін жете алады.

Жұбанов та бас ргистрдің шегін бесінші перне деп белгілейді. Орта буын бесінші мен оныншы пернелер аралығында жатрыр. Сағаның орнын мойын мен шанақтың қақпағының шекерасы деп жазған.

Б. Аманов бас буын деп бесінші пернеге дейін созылатын бастапқы стереотиптік-интонациялық құрылымды атайды. Ал Райымбергенов белгілеген 8-10 пернелер арасында басталатын орта буында негізгі тақырып құрыла бастайды. Оның стереотиптік атауы «төрт перне» (си-бемоль мен фа). Бас буын мен орта буынның айырмашылықтарының бірі ойнағандаы  сол қолдың қалпы. Оған аппликатуралық орындаудың спецификасы тәуелді. Айтарлық жағдайлардың бірі – төрт перненің барлық күйлерде бола бермеуі. Амановтың айтуынша еуропалық түсініктегі  тақырып қазақтың күйінде жоқ, бұл құбылыс халық термиологиясында кездеспейді. 

Бас бынның аппликатуралық-интонациялық негіздері мойындағы қолдың тұрақталған қалпыме,н байланысты: теріс басу. Интонациялық құрылымдар ашық ішекте орындалатын кварта немесе, күрделірек түрі, квартаны толтыра төменгі ішекте сатылы жүрістер қолдану. Бас буынның ритм-интонациялық айналымдарының күйдің басында орындалғанда бірнеше мақсат көзделеді: аудиторияның назарын аудару, аспаптың құлағын тексеру, тыңдаушыларды нақты бір музыканы тыңдауға бейнелік-эмоциялық дайындау. Ал бас буынның күй ортасында бірнеше рет қайталау күйшінің алдағы  дамуды ойластырып алуа және тыңдаушылардың көңілдерін түсінуге бағытталады, ал қауым осы кезде эмоциялы-психологиялық бәсеңдейді.

Орта буын теріс басудан қолдың оң басуға көшкенде сырттай айқын көрінеді. Бұл қалыптың саусақтарға ыңғайлылығы музыкалық материалдың күрделірек, дамыған  болып келуіне ықпал етеді. Терция, кварта, квинта интервалдары кеңінен қолданылады. Олар домбра музыкасы тілінің «фразеологиялық тіркесімдері» болып қалытасып кетті. Олар батыс қазақстандық дәстүр, төкпенің негізінде жатыр, және музыкалық-тақырыптық материалдың ең ұсақ құрылымдық бірлігі. Осы интервалдар жүйелерін бастапқы аппликатуралық-интонациялық кешен деп атауға болады.

БАИК жалпы импровизациялық жүйеге енеді, бірақ автордың таңдауынша өзгертулерге ұшырауы тиіс. Бұл: инвариантқа жаңа дыбыстарды қосу және оның дыбысбиіктіктік және ырғақтық өзгеруі,  шьтрихтік техникада алғашқы негізгі үлгіні көп түрлендіреді.

Бастапқы аппликатура–интонациялық кешен – бұл орта буын аумағының конструкциялық – мағыналық бірлігі және жекеленген музыкалық тақырыптың қалыптасуының негізі. Түрлі биіктіктерде орындалатын бірліктерден дамыған тақырыптық құрылымдар өседі.

скачать работу

Отправка СМС бесплатно