Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі
за монополия
бәсекелестік бәсекелестік
3-сурет. Нарық құрылымының жіктелімі
2-сұрақ. Монополияға қарсы реттеудің басты міндеті – бөлек фирмалармен рыноктың монополиялануына жол бермеуге бағындырылған. Оған әкімшілік (заңдылық) және нормативтік бағыттамалы (тізетуші) ықпал жүргізетін әдістері енеді.
Мемлекет тиімді нарықтық ортаның қалыптасуына мүдделі. Ол экономиканы мемлекеттік реттеу бағыттарының бірін құрайтын монополияға қарсы саясат жүргізеді және қалыпты бәсекелестік ортаны қалыптастыруға бағытталған шаралар кешенін көрсетеді.
Мемлекеттің монополияға қарсы саясаты бәсекелестік нарығында «ойын ережесін» белгілеуге шақыратын, бірінші кезекте, монополияға қарсы (трестке қарсы) заңдар жиынтығын жүзеге асырады. Әрекеттің нақты бағдарламасын үкімет әзірлейді және жүзеге асырады.
Мемлекеттің монополияға қарсы саясаты – тиімді нарық экономикасы мен бәсекелесті нарықтық ортаны қалыптастыру мақсатын жүзеге асыратын заң актілері мен әкімшілік шараларының жүйесі.
Монополияға қарсы саясат шеңберінде екі негізгі бағытты бөліп алуға болады: монополиясыздандыру және кәсіпкерлік монополияны реттеу.
Бірінші бағытқа төмендегілер жатады:
· жаңа фирма құру тәртібін мүмкіндігінше жеңілдету;
· бірігу тәртібіне және фирмалардың жұтылуына мемлекеттік бақылауды енгізу, кейбір жағдайда, бірігу мен жұтылудың мемлекеттің рұқсатымен болған кезінде, тәртіп орнату;
· ерекше күрделі жағдайда (бұл көбінесе табиғи монополияға қатысты) баға мен еңбекақыға тікелей мемлекеттік бақылау (бұл белгілі бір кездері теріс пайдалану туындаған жағдайда);
· бағалық кемсітушілік саясатын жүргізгені үшін фирманы жазалау;
· кішірейту жүргізу.
Кәсіпкерлік монополияның қызметін реттеудің екінші бағытын қарастыра отырып, реттеудің дәстүрлі объектісі табиғи монополияның қызметі болып табылатынын қадағалау қажет. Белгілі бір тауарлар мен қызметтің барлық рыноктық ұсынысы бір сатушының қолына жинақталған болса және бәсекелестік ортаны құру тиімді болмаса, табиғи монополия орын алады. Көлем нәтижесінің зорлығы сондай, екі немесе бірнеше бәсекелесті фирмаларда пайда болуы мүмкін шығындармен салыстырғанда, өндірістің аз шығыны жағдайында бір фирма ұсынысты толық қанағаттандыруы мүмкін.
Табиғи монополияның қызметін реттеу жоспарлы экономикадағы тәрізді, қағидалар негізінде жүзеге асады: мемлекеттік басқару органы (Монополияға қарсы комитет) немесе ьағалар бойынша басқарма баға мен тарифтер деңгейін, сондай-ақ, ұсынылатын тауарлар мен қызметтің негізгі сұрыпталымы мен көлемін сипаттайтын параметрін анықтайды.
Қазіргі заманғы экономикалық ғылым мен заң қабылдауға болады деп есептейтін және сондықтан қуғындамайтын монополияның нысандары болады.
Бәрінен бұрын, рыноктың төмендегі есебінен елеулі үлесін монополияған фирма жазалануға жатпайды:
– сирек кездесетін тауарлар
шығару;
– тиімді маркетингті;
– бағаға шығынды елеулі
төмендетуге мүмкіндік
беретін жаңа технологияны
әзірлеу мен игеруде және
осы негізде пайдадан қағыл-
май, тауарларды мүмкіндігін-
ше төмен бағада сату.
Табиғи монополияға бәрінен
бұрын көлік, байланыс, газ-су –
мен қамтамасыз ету, электр
тораптары және әуе тасмалдауы
кәсіпорындары жатады. Табиғи
монополия үшін, өнім бағасы орта шығынға теңелгенде, әдетте, «әділ табыс» белгіленеді. Бірақ мұндай жағдай ережедегідей, монополист-кәсіпорынға шығынды төмендетуге ынталандыруға залал әкеледі.
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің мақсаты екі жақты: бір жағынан ол рынокта монополисттік жан-жақты билеуінен бағаны реттеу жолымен қоғамды қорғау үшін, екінші жағынын, оларды тиімді дамуына жағдайды қамтамасыз етеді.
Табиғи монополияны реттеу кезінде келесі шаралардың құрамдастыруы қолданылады:
· өнімге белгіленген бағаны бекіту;
· баға өзгерістерінің шектеулі коффициентін бекіту;
· еркін бағаның тәртібін бекіту.
3-сұрақ. Мемлекет тарапынан тұрақты көңіл аудару мен реттеудің объектісі баға болып табылады.
Бағалар – тұтынушылардың, өндірушілердің, импорттаушылар – дың және экспорттаушылардың мүддесі тоғысатын, экономикалық және әлеуметтік-саясаи өмірдің сыни нүктесі. Бағаларға ықпал ету ЭМР-дің ғаламдық мақсаттарына, жағдаят және құрлымдық саясат мақсаттарына, инфляцияға қарсы күресте әлемдік рынокта ұлттық бәсекелестік қабілетін күшейтуге және әлеуметтік дағдарысты жұмсартуға қызмет етеді.
Бағаларды бақылаумен орталық статистикалық басқару органы айналысады. Бағалардың қозғалысын жеке зерттеуді кәсіподақтардың ғылыми-зерттеу орталығы, халаықаралық ұйымдардың тапсытысымен арнаулы комиссия жүргізеді.
Мемлекеттік органдар мен әлеуметтік әріптестер тарапынан бағаны бақылаудың басты мақсаты – еңбекақы мен зейнетақының жыл сайын атаулы көтерілуінің индексін анықтау үшін, өмір сүру құнының өсуін өлшеу, сондай-ақ өндірістің шығынына және ұлттық бәсекелестік қабілетіне бағаның өсуінің ықпалын анықтау.
Мемлекет сыртқы саудада бірігу одағына кіріп, есептік мөлшерлемені өзгертіп, салықты құбылтып, ақша шығаруды жүргізіп, сандық және кедендік шектеуді алып немесе енгізіп, бағаға ықпал жасауы мүмкін. Қандай мақсаттарға қызмет етпесін, тәжірибе жүзінде барлық мемлекеттік реттеуші акциялары бағаға жанама ықпал көрсетеді.
Мемлекеттің араласуы көтерілген өтелім шегерімінің өзіндік құнын қосу арқылы және басқа қорға аудару арқылы өндіріс шығынын өсіруге мемлекеттік органдардың ықпал шара қолдану жолымен жүзеге асырылады.
Нәтижесінде, тұтас салаларда «шығындар бағаны қысымға алатын» жағдай туындайды, және өндіріс шығындарының есеп айырысуы (шынайы емес) үкіметтің жарияланған жеңілдігі нәтижесінде барлық кәсіпорын салаларында өндіріс шығындары жоғары болатыны сондай, бағаны көтермесе болмайтын жағдай туады. өйткені жеңілдік барлық салаға тарйтындықтан, ішкі салалық бәсеке қолайлы жағдаят жағдайында бағаның өсуі үшін жеткілікті кедергі бола алмайды.
Бағаның өзгеру үдерісіне тікелей мемлекеттің араласуы акциздік тауар деп аталатындарға, бағаны белгілеудің мемлекеттік саясаты болып табылады.
Бағаның қалыптасуына мемлекеттік демеу қаржы тікелей ықпал етеді. Бағалық демеу қаржы өндірушіге немесе тұтынушыға арнаулы төлем беру жолымен бағаны төмендетуді қарастырады. Бағаға тікелей әсер ету және бағаның жетекшілігі тауар мен қызметті тұтынудың мемлекеттік үлесі елеулі салада, мысалы, өнеркәсіптік әскерей саласында, құрлыстың кейбір салалық бөлімдерінде орын алады.
Үкіметтік органдар, жеке фирмалан белгілі бір тауарлар мен қызметтің түрлерін тұрақты сатып алушы немесе тапсырыс беруші болып, әріптеспен келсімшарт бойынша, кейін сала үшін базалық болып келетін «наөты бағаны» белгілейді.
Бағаны реттеудің тиімді құралы – қосымша құнға салық болып табылады. Бұл салықты өндіруші тауар мен қызметтің бағасына қосылады және бұл салықтың мөлшерлемесінің саралау өзгерістері тікелей бағаға ықпал етеді.
ЭМР-дің негізгі бағыттары сыртқы сауда бағасына мемлекеттік ықпал жасау болып табылады. Экспортты мемлекеттік көтермелеу, экспорттаушыларды салықтан босату, кейбір елдерде-экспорттық демеу қаржы, жеңілдетілген көліктік тарифтер мен кредиттер белу әлемдік рынокта бағалық бәсекелестік жағдайында елеулі түрде көрінеді.
Мемлекеттік шахталарда алынатын, минералдық шикізатқа, мемлекеттік электр станциясынан алынатын электр энергиясына, теміржол және пошта-телеграф тарифтеріне баға тағайындау – мемлекет секторындағы қызметтерге және тауарларға бағаны белгілеу мысалдары.
Жасанды төмендетілген баға мен тарифтер жеке шаруашылық – тағы өндіріс шығынын азайтуға және жасанды төмендетілген пайдалықтың немесе мемлекеттік меншік объектілерінің аздығы
| |  скачать работу |
Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі | 
