Главная    Почта    Новости    Каталог    Одноклассники    Погода    Работа    Игры     Рефераты     Карты
  
по Казнету new!
по каталогу
в рефератах

Қаһарман Қалибек

елетін Жайыр тауының бөктеріндегі Алтын-Еміл деген жерде қарапайым малшы отбасында өмірге келген. Шыққан ата-тегі қазақтың Орта жүзіндегі Абақ керейден тарайтын Жәнтекей. Оның ішінде Барқы.

1933 жылы ата-анасымен бірге жергілікті қытай билеушілерінің қысымынан бой тасалап, Тарбағатайдан Еренқабырға-Сауан өңіріне қоныс аударған. Мұнда келгеннен кейін жігерлі, ұлтжанды, жас Қалибек ұлт азаттығы жолындағы күресін бастайды. Бастапқыда осы өңірдегі көрнекті алашшыл азаматтар, белгілі ел ағалары Жүніс қажы мен Ожаубай болыстарға көмекші қызметін атқара жүріп, олармен бірге “Ұлтты қорғау ұйымын” құрады. Аталған ұйымның нығаюы мен өңірдегі ықпалының тез күшеюіне жас Қалибек үлкен үлес қосады. Оның “ұлтшыл ұйым” құрып, осы бағытта белсенді қимылдап жүргенін байқап қалған жергілікті қытай үкіметі оған үлкен мөлшерде айыппұл төлетеді. Онымен де тынбай қытайлар 1940 жылы Қалибекті Шығыс Түркістандағы қазақ, ұйғырдың молда-қожа, ел ағаларымен бірге Үрімжіге жиналысқа шақырып апарып тұтқындайды. Онда бір жарым жыл бойы түрмедегі “саяси үйренуден” өтіп, қорлық пен қинаудың сан түрін көріп ауылына аман-есен оралады. Түрмеден “ойы тазарып, идеясы дұрысталып шықты” деп есептеген қытай үкіметі Қалибекке үкірдайлық (ауылдық жердегі екі мың түтіннің бастығы) мансап береді. Бұл қызмет Қалибек үшін өзінің түпкілікті мақсатын жүзеге асыруға – ұлт-азаттық ісін тереңдетуге, халықты осы бағытқа жұ­мылдыруға тамаша орай болады. Алайда, оның бұл әрекеті де ұзаққа бармайды. Оны Үрімжідегі қытай үкіметі шақырып алып, тағы бір жыл тұтқындайды. Одан 1944 жылы босатылады. Сол жылдың күзінен бастап Қалибек өз қосынын жасақтап, қытай отаршылдарына қарсы жаппай қарулы көтеріліске дайындалады. Еренқабыр­ғаның Сауан, Манас өңіріндегі Қалибек бастаған қарулы көтеріліс Құлжада құрылған Шығыс Түркістан ұлттық армиясымен селбесе отырып, Гоминдаң қосындарына сілейте соққы береді. Сөйтіп, көп ұзамай Қалибек қосыны Сауан ауданы өңірін толығымен азат етеді. Шығыс Түркістан үкіметі Қалибектің бұл ерлігі мен ұлт-азаттығы жолында сіңірген еңбегін өте жоғары бағалайды. Яғни, 1946 жылы маусымның 8 жұлдызында орта-шығыс майданының бас штабы орналасқан Еренқабырғада Сауан халқының азат болғандығының бір жылдығына арналған дүбірлі той өтеді...

Салтанатты жиналыста Шығыс Түркістан үкіметінің ресми өкілі, генерал-майор Палинов сөз сөйлеп, Қалибек қосынының Манас-Сауан өңірін азат етудегі ерен еңбегін ерекше жоғары бағалайды. Әрі Шығыс Түркістан үкіметінің атынан Қалибек сарбаздарының сапында болған Қазыхан мен Қашқынбайға І дәрежелі азаттық орденін, Қанапияға ІІ дәрежелі азаттық орденін, Қалибек пен Тәкіманға “Халық Қаһарманы” орденін тапсырады. Сондай-ақ осы жолғы жиналыста Қалибек Сауан ауданының әкімі, Тәкіман Сауан аудандық сақшы мекемесінің бастығы қызметтеріне тағайындалады. Міне, осы күннен бастап Қалибектің есіміне “әкім” (хакім) сөзін қосып айтуды халық дәстүрге енгізіп жіберді де, бірте-бірте бұл сөз Қалибектің фамилиясына айналып кетті. Біз бұл мақаламызда қазақы дәстүрмен “Қалибек Райымбекұлы” деп таныстырып отырғанымызбен, ол Түркияда және өзге де Батыс елдерінде “Alіbeg hakіm” немесе “Qalіbek hakіm” деген атпен танымал. Демек, әкім Қалибектің “Қалибек хакімге” айналуына халқының оған деген шексіз сүйіспеншілігі әсер еткен.

ХХ ғасырдың сөз болып отырған жылдарында ішкі Қытайда Гоминдаң (Сунь-Ятсен негізін қалаған Қытайдағы демократиялық бағыт ұстанатын саяси партия, ол кездегі басшысы – Жияң-Жиеши, мұндағы оқырманға Чан-Кайши деген атпен белгілі) мен Компартия (басшысы – Мао-Дзыдуң) арасында қиян-кескі қанды майдан – азаматтық соғыс жүріп жатыр еді. Қайсы тарапының жеңіс тұғырына көтеріліп, қытай елінің билік басына келетіндігін алдын ала болжау қиын болатын. Себебі, екі жағының әскер саны да, қару-жарақ деңгейі де шамалас еді. Тіпті арқа сүйер тірегі мен тілектестері де осал елдер емес-тұғын. Яғни, Гоминдаңның тірегі – АҚШ болса, Қытай компартиясының қолдаушысы – КСРО еді. 1945 жылы неміс фашистерін жеңіп, көңілі орнына түсіп, жан-жағына байыптай қараған Кремль Шынжаңда Гоминдаңның ырықты орынға шыға бастағанын байқап, қатты сасады. Сондықтан Сталин Маоға жедел түрде “коммунистік” көмек көрсетіп, жанұшыра жәрдем жасаумен бірге, Шынжаң жөнінде жымысқы есепке де көше бастады. Ол есебі былай: сол кезде қауырт өрлеуге бет алып, күшейіп тұрған Іле, Алтай, Тарбағатай өңіріндегі қазақтардың көтерілісін пайдаланып, Шынжаңдағы Гоминдаң билігін аластау. Ондағы мақсаты – егер ертең ішкі Қытайдағы азаматтық соғыста Гоминдаң жеңсе, Шынжаңды одан арашалап алып, Моңғолия секілді бір қуыршақ мемлекет құрып, оны гоминдаңдық қытайға қалқан ғып ұстау. Ал компартия жеңсе, гоминдаңнан тазарып дайын тұрған Шынжаңды марксшіл Маоға сыйлай салу болатын. Себебі, Қытайда коммунистер жеңіске жеткеннен кейінгі жерде, Мәскеу үшін КСРО-ның іргесінде түркі тілдес халықтардың тәуелсіз мемлекетін ұстап тұрудың еш қажеті жоқ-тұғын. Міне, осындай жымысқы пиғылдағы Сталин, Шығыс Түркістанның Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарындағы көтерілісіне басшылық етуге өз “кадрларын” жіберумен бірге, жеткілікті деңгейде әскери қолбасшы және қару-жарақ та жөнелтіп отырды. Осылайша аталған үш аймақта жиналған неше жүз мың­даған қазақ, ұйғыр сарбаздарын Мәскеу мұздай ғып қаруландырудың сыртында, оларды ішер ас, киер киіммен де қамтамасыз етуді өз мойнына алды. Әрине, мұның бәрі бір күнде бола қалған жоқ. Алғашында Мәскеудің жіберген “кадрлары” Құлжа, Шәуешек, Сарсүмбе, Үрімжі қатарлы жерлерден “марксизмді үйрену тобы”, “марксизмшілдер одағы”, “жас ұшқын ұйымы”, “ұлт-азаттық ұйымы” деген секілді ұйымдар құрып, оған сол жердегі көзі ашық, санасы ояу, ұлтшыл жастарды, сонымен бірге көтеріліс жетекшілерін қатыстырып отырды. Әрине, жіберілген “кадрлар” коммунистер болғанымен, олардың дені Сталиннің ішкі есебінен бейхабар еді. Сондықтан да олар Гоминдаңмен екіленбестен, жан аямай күрес жасады. Керісінше, коммунистік Қытаймен одақтасуға әрқашан дайын тұрды.

Ал 1944 жылы Іленің Нылқы ауданында Әкбар мен Сейіт қолбасшылық еткен қазақ шаруаларының қарулы көтерілісі күн санап, тіпті сағат санап ұлғайып, бір айға жетер-жетпес уақытта Нылқы ауданын азат етеді. Аталған ауданнан атқа қонған қалың қолға Іленің өзге аудандарының көтерілісшілері келіп қосылады. Бұл жағдай тұтас Іледегі қытай билеушілерінің құтын қашыра бастайды. Қытайлардың құты қашқан сайын, қазақтардың мерейі өсіп, қатары да көбейе береді. Тура осы кезде, Құлжадағы “марксизмшілдер одағы” мен “азаттық ұйымның” басшылары (Сталиннің жіберген кадрлары) көтерілісшілерге “дем беріп”, “қолдау көрсетіп”, “одақтасып” “го­миндаңшыл қытайларды тып-типыл етуге” үндейді. Сөйтіп, көтерілісші қазақ шаруалары Іленің аудан, ауылдарындағы қытай әскерлерін жойып болғаннан кейін, 1944 жылы қарашаның басында Құлжа қаласын азат етеді. Қарашаның 12 жұлдызы күні Құлжадағы “азаттық ұйымы” мен көтерілісшілер бірігіп, қаладағы “Қазақ-қырғыз-ұйғыр мәдениет-ағарту клубында” салтанатты жиналыс ашып, “Шығыс Түркістан уақытша үкіметінің” құрылғандығын жариялайды. Сол жиналыста Әлихан төре уақытша үкіметтің төрағасы, Әкімбек қожа төрағаның орынбасары болып сайланады.

Көп өтпей уақытша үкімет әлем халқына және мемлекет тұрғындарына: “1.Шығыс Түркістан территориясындағы қытайлардың отаршыл-әміршіл билігін толығымен жою; 2. Шығыс Түркістанда жасайтын әр ұлт халқының теңдігі негізінде, шынайы азат, тәуелсіз республика құру; 3. Шығыс Түркістанның экономикасын өркендетіп, халықтың әл-ауқатын жақсарту; 4. Шығыс Түркістандағы халықтардың дені мұсылман болғандықтан, ислам дініне қолдау көрсету, сондай-ақ өзге діндерге де еркіндік беру; 5. Мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау салаларын дамыту; 6. Әлемдегі демократиялық елдермен, сондай-ақ КСРО, Қытай секілді көрші елдермен саяси-экономикалық, достық қарым-қатынас орнату; 7. Шығыс Түркістан­ды қорғау, бейбітшілікті сақтау үшін республикадағы әр ұлт халқынан қуатты армия ұйымдастыру; 8. Банк, байланыс жүйесі, жер және оның асты-үстіндегі байлықтарды мемлекет меншігіне алу; 9. Жеке басқа табынушылық, бюрократизмді, жікшілдікті және парақорлықты болғызбау” деген тоғыз баптан тұратын үндеуін жариялайды. Сондай-ақ өзінің органы “Азат Шығыс Түркістан” газетін шығарады. Осылайша Шығыс Түркістанды толығымен азат етудің жоспары жасалып, мемлекеттің қарулы күші “ұлттық армия” ресми құрылады.

Алайда Әлихан төре мен Әкімбек қожаның ұлттық бағыттағы жоспармен жұмысқа жанталаса кіріскенін ұнатпаған Мәскеу 1946 жылдың мамырында оларды төра­ғалықтан бір-ақ түнде алып тастайды да, орнына ешкіммен ақылдасып жатпай-ақ, Ахметжан Қасыми, Абдукерим Апбасов секілді “кеңестік қызыл коммунистерді” та­ғайындай салады. Олар таққа отырысымен, яғни 1946 жылдың маусым айында Құлжадағы “Шығыс Түркістан уақытша үкіметі” дегенді “Іле уәли мекемесі” деп өзгертеді. Ал шілде айында “Шығыс Түркістан ұлттық армиясының” аты “үш аймақ әскері” деп өзгертіледі. Сонымен А.Қасыми мен А.Апбасовтың қатары Дәлелхан Сүгірбаев (қазақ), Ысқақбек Мононов (қырғыз), Ложы (қытай) секілді “төңкерісшіл” коммунистермен толыға түседі. Әлихан төре секілді ұлтжанды азаматты тақтан тай­дырып, оның орнына өз кадрларын қонжитып алған Кеңес одағы мен Қытай үкіметі өзара келісе отырып Шынжаңда жаңа өлкелік өкімет құрады. Өлкелік өкіметтің төрағасы Джаң-Джыджуң (қытай), оның орынбасары Ахметжан Қасыми болып тағайындалады. Азаттық үшін ағызған қан, қиылған жан әдірем қалып, жұрт қайтадан гоминдаң билеушілерінің езгісіне ұшырап, тағдырлары тәлкекке түсе бастайды.

Көрнекті қазақ қаламгері, Оспан батырдың өмірінен қос томдық тарихи роман жа

123
скачать работу

Қаһарман Қалибек

 

Отправка СМС бесплатно

На правах рекламы


ZERO.kz
 
Модератор сайта RESURS.KZ