Қазақ фольклористикасы
p; Шыр-шыр етеді,
Құлағыңнан өтеді.
Ұстай алсаң,
Сөйлеп кетеді.
(Телефон)
Апам үшін қам жеген,
Тозаң жұтып, шаң жеген,
Жатыр үйде айдаһар,
Ондай мешкей қайда екен?
(Шаң сорғыш).
деген сияқты жаңа жұмбақтар көп.
Қазақ эпосы.Қазақ фольклорының тарихи сипаты басым көркем де құнды саласы – эпостық жырлар. Эпос деп оқиғасы ел, халық өмірінен алынған, образдары ірі әрі кемелді түрде жасалып, батырлық немесе ғашықтық сюжетке құрылған үлкен эпикалық жыр–дастандарды айтамыз.
Қазақ эпосы бірде ерлікті, батырлықты дәріптеп, ел қорғау, отаншылдық сарынға құрылса (“Қобыланды”, “Алпамыс”), бірде феодалдық қоғамдағы әйел теңсіздігін арқау етіп, махаббат тақырыбына негізделеді. Енді бірде өмірде болған нақты тарихи оқиғаларды жырлайды (“Бекет”, “Досан батыр”).
Эпостық жырлар барлық елдерде болған.Ежелгі гректердің “Илиада”, “Одиссея” сияқты көлемді дастандарының эпопеялық сипаты басым болса,ондай сюжеттер қырғыз(“Манас”),қазақ халықтарында да жоқ емес (“Қорқыт ата кітабы”).Оларды гректер “эпос”десе,қазақтар “жыр”,қырғыздар “ыр” деп атаған. 1940 – 1950 жылдары Орта Азия және Қазақстан жерін мекен тұтқан көшпелі тайпалардың бай эпостық мұрасы жан–жақты зерттеле бастады. Оған В.В. Бартольд, В.М. Жирмунский, В.М.Чичеров, А.К. Боровков, Л.И. Климович, И.С. Брагинский, Е.Э. Бертельс, Х.Т. Зарифов, М. Тахмасиби, М.О. Әуезов, Ә.Х. Марғұлан, М. Ғабдуллин, Қ. Жұмалиев сияқты көптеген көрнекті фольклористер атсалысты. Осы жоғарыда аталғандар 40–50 жылдары жемісті еңбек етті.
Ел халық санасымен жасалған “Қобыланды батыр”, “Алпамыс батыр”, “Көрұғлы”, “Қамбар батыр”, “Ер Тарғын” сияқты батырлық жырларында, бір жағынан, ел бірлігі мен тәуелсіздігін сыртқы жаулардын қорғау сарыны үстем болса, екінші жағынан, хандар мен халық арасындағы қайшылық таңбасы да бар. Осы себепті қазақ эпосы халық тарихының көркем ескерткішіне айналған. Эпос түрлі ертегі, аңыз тарихи оқиғалар негізінде жасалады десек, олар өзінің нақты мазмұнын жойып, көп заманғы дәурдің бұлдыр суретіне айналған. Мұны эпостық көп стадиялық дейміз.
Батырлар жырының образдары мен тілі көтеріңкі стильде жырланады. Батырлар көбіне аса тұлғалы болып келеді, бәрі дерлік мұран-мақсаттарына жетіп отырады. Батырлар жырының жаңаша жырлануы XIX-XX ғасырларда ерекше көзге түседі. Бұл реттен ел арасынан шыққан айтулы ақын-жыраулардың қызметі айрықша.
Қай кезде туса да қазақ эпосының жалпы рухы өмірге жақын. Оны Ш. Уәлиханов, В. Радлов, А. Орлов, М. Әуезовтер өмір шежіресі, - деп бекер айтпаса керек. Қазақ эпосын біз олардың тақырыбы мен сюжетіне қарай батырлық, ғашықтық және тарихи жырлар деп үш салаға бөліп, соның бәрін де фольклорлық сипатына қарай “эпос” деп атаймыз. Бұлардың арасында жанрлық айырмашылықтар бар.
Қазақ эпосының үлкен бір саласы “Қозы Көрпеш-Баян сұлу”, ”Қыз Жібек”, “Айман-Шолпан”, “Мақпал қыз”, “Сұлу шаш”, “Құл мен қыз”, “Есім сері-Зылиқа”, “Күлше қыз-Назымбек” сияқты ғашықтық жырларынан тұрады. Әйел теңсіздігін арқау еткен бұл жырларды қазақ зертеушілері әр қилы атап келді. Бірде жанрына қарай “лиро-эпос” десе,бірде мазмұнына сай “тұрмыс-салт жырлары” деп атадық. Енді бірде идеясына қарай “ғашықтық жырлары” дейтін болдық. Дұрысында бірін лирик сарынына құрылған лиро-эпостық жырлар,екіншісін ұсақ салт өлеңдері деп білу ләзім. Салт өлеңдері көбіне ескі әдет-ғұрып шеңберінде көрінетін болса, лиро-эпос сол ескі әдет-ғұрып нормаларына қарсы қойылған келесі де күрделі жырлар болып табылады.
“Қобыланды” батыр жыры.
“Қобыланды батыр” - қазақ халқының мазмұны бай да салалы эпостық дастандарының бірі. Жыр көп замандар бойы өмір сүріп, ірі–ірі эпос айтушыларының қолынан өткен.
“Қобыланды батырды” Марабай, Мергенбай, Біржан Толымбаев, Айса Байтабынов, Нүрпейіс Байғанин, Мұрын Сеңгірбаев, Көшелек Еламанов, Шапай Қалмағамбетов, Құлзақ Амангелдиев, Сыр бойының белгілі айтушысы Тұяқбайлар жырлаған. Айтушыларының осыншама көп болуы бұл сюжеттің халыққа кең тарағанын көрсетеді.
Жырдың ертегілік және тарихи – реалдық арқауы бар. Сюжеттің аңыздың ұйтқысы Оғыз – Қыпшақ ұлысы кезінде туа бастаған. Қазан аты оғыздардың сол дәуірде туған “Қорқыт ата кітабында” да кездеседі. Жырдың бергі жердегі мазмұны монғол, иран, жоңғар шабуылы, одан қалса, қазақтардың кейінгі кезеңдерде қалмақтармен болған күрестеріне негізделген.
Қобыланды жырының 29 нұсқасы болса, соның ортасында Марабай сюжеті тұрады.Онда Қобыландының қияттарға еріп, Қызылбас ханы Қазанды, одан соң Көбікті өлтіруі, Қарлығаны олжалану, ең аяғында өзі жорықта жүргенде елін шауып кеткен Алшағыр ханмен соғысып, ел – жұртын азат ету оқиғалары суреттеледі.
Мергенбай мен Біржан нұсқалары толықтау. Онда Тоқтарбайдың баласыздығы, Қобыланды мен Қарлығаның тууы, Қобыландының Көктін хан қызы Құртқаға үйленуі, Құртқаны жалғыз көзді дәуірдің тартып алмақ болғаны, оны Қобыландының өлтіруі, батырдың Қарлығаға үйленуі оқиғасы суреттеледі. Құлзақ пен Досжан нұсқасында Құртқаның тарихы бұдан да айқындала түседі. Қобыланды мал бағып жүріп бір қызға жолығады. Елі оны жылына бір келетін айдаһардың жолына қойған екен. Қобыланды қыздың орнында қалып, қырық құлаш қылышын тосып, айдаһарды өлтіреді. Бірақ өзі де уланады. Оны қыз сүтке шомылдырып,емдиді.
Сол қыз Құртқа болып шығады. Қобыландының ерлігіне риза болған Көктім хан оған қызын береді. Кейбір шығыс сюжеттерінде Көктім атауы Гөклан (мыстан кемпір), ал қызы Құртқа сиқыршы болып кездеседі.
Одан әрі Құртқаның көк-ала биені көрімдікке сұрап алуы, содан Тайбурылдай тұлпырдың туылуы баяндалады. Осы тұста Қызыл дәу қызға таласып, мерт болады. Қызыл дәудің өліміне Қызыл хан намыстанып, қит, ноғайлы елін шауып, жерін тартып алады. Қазан жорығы осылай туады.
Мергенбай, Біржан, Досжан жырларында Қобыландының Қазанға не себепті аттанғаны толығырақ айтылады. Қараман Қобыландыға келіп: “Қызылбастың елінен Қазан деген ер шығып, Ноғайлының жерін, Қырлы қала, Сырлы қала деген екі қаласын тартып алды. Қырлы қалаға бектерін, Сырлы қалаға жендеттерін жатқызып жатып алды”, - дейді. Осыны айтып Қобыландыға менімен бірге жүр деп қолқа салады.
Мұрын, Нүрпейіс, Айса жырлары бір–біріне ұқсас. Мұрын жырау жырында тоқсан баулы ноғайда Ақшахан деген хан той жасап, Қыдырбайды өлтірмек болады. Баласы Қыдырбайдың мал–мүлкін тартып алмақ.
Қыдырбай бала тілеп, ел кезіп кетеді. Ақырында Қобыланды, Хансұлу деген екі перзент көреді. Айса тұсқасында Ақшахан Алшағыр деп аталады. Ол өзінің тойына ұлсыздарды кіргізбейді.
Мұрын, Айса, Нүрпейіс жырларында Қобыланды көбіне ел билеуші хандарға қарсы күресте көрінеді. Алшағыр оғымен достық құрғап болып, батырды қиын істерге айдап сала береді.
|
