Қазақстанның тәуелсіздігі Түркияның қоғамдық пікірінде

уымыз керек”, – деп келтірілді (14).
Түркия мен Қазақстан арасындағы байланыстың берік болуы үшін газеттерге түрлі пікірлер мен ұсыныстар да жариялана бастады. Мәселен, «Миллиет» газетіне Алтан Өйменнің екі елдің экономикалық және мәдени байланысын жақсарту жолдарын көрсеткен ұсыныстары жарияланды. Бұл ұсыныстар мынаған саяды:
1. Экономикалық және мәдени байланыстарымызды дамытуға лайықты шарттар жасасу керек; 2. Экономикалық қатынастарды жетілдіру үшін оларға несие беруіміз керек; 3. Қазақ-түрік байланысын дамытуда әсіресе сыртқы істер, сыртқы сауда ұйымдары үшін білікті мамандар қажет (15).
Түркия және Қазақстан басшыларының ресми кездесулер өте нәтижелі түрде өтіп, сауда, экономика, достық және тасымал саласында ынтымақтастық келісімдерге қол қойылды.
1991 жылы 19 тамыздағы жасалған төңкерістен кейін Кеңес Одағы ыдырай бастады. Балтық республикаларынан бастап одақтас республикалар бірінен соң бірі тәуелсіздіктерін жариялап, егеменді мемлекеттермен жаңа одақ құрудың жолдарын қарастыра бастады.
Орта Азия мемлекеттерінің ішінде 1991 жылдың 30 тамызында Әзербайжан, ал 31 тамызында Өзбекстан мен Қырғызстан республикалары өз тәуелсіздіктерін жариялады. Бұл мемлекеттердің егемендігін өз жариялауын Түркия үкіметі тағатсыздана күткен еді.
1991 жылы қыркүйек айында Түркия үкіметі Кеңес Одағынағы жағдайларды нақтылау үшін екі зерттеу кеңесін жіберуге шешім қабылдады. 8 қыркүйекте сыртқы істер министрі Сафа Гирайдың бұл мәселе жөнінде мерзімді басылымға “Кеңес Одағын жақыннан бақылау”, “Кеңес Одағындағы өзгерістерді көреміз” деген екі бірдей мақаласын жариялады.
Кеңестің мақсаты жөнінде сыртқы істер министрі Сафа Гирай 1991 жылы 11 қыркүйектегі баспасөздегі хабарламасында: “... Түркия Кеңес Одағындағы болып жатқан шұғыл өзгерістерді жақыннан және мұқият бақылап отыр. Осы мақсатта құрылған екі кеңес екі бөлек кеңестік республикаға баруы және болып жатқан өзгерістерді сол орында бақылауына шешім қабылданды”, – деп келтірді.
Бірінші кеңесті тәжірибелі дипломат Билал Шимшир басқарып, қызмет ету аймағы ретінде Әзірбайжаннан бастап Кавказға және Орта Азиядағы алты кеңестік республикаларды (бұның ішінде Қазақстан да бар) алса, ал елші Исмет Бирсел басқарған екінші кеңес Еуропадағы кеңестік республикаларды бақылайтын болды. Бірінші кеңес 12-27 қыркүйек аралығында Әзербайжаннан бастап Түрікменстан, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстанда табысты кездесулер өткізді. Негізінде Қазақстаннан басқа республикалар ол кезде тәуелсіздіктерін жариялаған болатын. Қазақстан тәуелсіздігін жарияламаса да тәуелсіздік идеясы жақтаған еді.
Кеңес Алматыға жеткен кезде Қазақстан президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Түркияға ресми сапарына соңғы дайындықтар жасалып жатқан болатын (16).
Түркия тәуелсіздік жолына түскен мемлекеттер жөнінде халық арасында қоғамдық пікірлер дұрыс қалыптасу үшін ғылыми жиналыстар мен конференциялар өткізуді қолға алды. 1991 жылы 16 қыркүйекте “Түркия үлгісі және Кеңес Одағының бұрынғы түркі халықтары” деген тақырыппен ғылыми симпозиум өткізіліп, онда егемендік жолына түскен және түсетін түрік республикаларымен саяси, әлеуметтік, экономикалық байланыс орнату және Түркияның осы республикалармен болашақта тәжірибе алмасу мәселелері қарастырылды (17).
1991 жылы 25 қыркүйегінде Н. Назарбаев Түркияға ресми сапармен келді. Оның бұл сапарын Түркия халқы қуанышпен қарсы алды. Түркия президенті Тұрғыт Өзал Қазақстан президентін әуежайдан тікелей өзі қарсы алуы екі елдің арасындағы достықтың нышаны болды. Түркияда болған Н. Назарбаевтың екі күндік сапарының нәтижелері мен тілшілермен болған сұхбатының барысы “Тержуман” газетіне жарияланды. Газетке жарияланған мына бір сұхбатында Н. Назарбаев былай деген еді: “Тарихи және мәдени байланыстарымыз бар елдердің тәжірибелері біздер үшін қызығушылық тудырады. Сондықтан да саяси және экономикалық салада қатынастарымызды нығайтуға ден қоямын. Тасымал және коммуникация мәселелері өте маңызды. Теледидар және радио байланыстарының құрылуы, әуе тасымалының қамтамасыз етілуі байланыстарымызды одан әрі нығайта түседі” (18) десе, ал келесі бір сұхбатында: “Түркияның нарықтық экономикаға өту жолындағы істері біздің көңілімізден шыққанын және осы тәжірибелерін пайдаланғымыз келетінін білдіргім келеді” деген ойын білдірді (19).
Н.Ә. Назарбаевтың Түркияға сапарының маңыздылығын Фахир Армаоғлу газет бетінде атап өткен еді. “Түркі тектес республикалар түрік сыртқы саясатының болашақтағы жетістіктері тұрғысынан үлкен потенциалға ие. Түркия осы потенциалды жақсы бағаландырып, қолдануы үшін қазірден бастап қажетті іс-шараларды атқаруы керек. Мұның алғашқы жолы – жақын мәдени байланыстардың құрылуы және оның нығайтылуы. Бірақ, мұны жасау үшін республикалармен әсіресе тасымал және көлік мүмкіндіктерінің кеңейтілуі керек”, – дей отырып, Түркияның Солтүстік Кипрдің түркі республикаларына екі жүз миллион доллар қаражат бергендігін, осындай қаражатты түркі республикаларымен байланыста жұмсау керектігі жөніндегі ұсынысын айтады (20).
“Жумхуриет” газеті Н.Ә. Назарбаевтың Түркияға келген ресми сапарының мақсатымен оқырмандарын таныстыра отырып, Қазақстанның Кеңес Одағының ең үлкен республикасының бірі болуы және кең көлемде мұнай өндірумен айналысуы Түркияның потенциалға ие экономикалық және сауда серіктесі ететіндігін атаған. Сонымен қатар ол 1990 жылдың 5 тамызында Түркияның Мәдениет министрлігінің Қазақстанның астанасы Алматыға барған сапарында және сол жылдың сәуірінде Анкара мен Стамбұлда өткен қазақ күндері екі жақтық мәдени келісімшартқа қол қойғызып, мәдени байланыстың алғашқы қадамдарын орнатқандығын да келтіреді.
Газеттің келесі күнгі санында Түркия мен Қазақстанның ынтымақтастық ауқымында жасасқан келсісшарты жарық көрді (21).
“Миллиет” газеті Нұрсұлтан Назарбаев сапарының алғашқы күні Женк Башламышқа берген сұхбатын оқырмандарға ұсынды. Бұл сұхбатта Нұрсұлтан Назарбаев Өзалдың 1991 жылы наурыз айындағы Алматы сапарын өте үлкен саяси оқиға деп бағалап, екі ел арасындағы байланыстарға қатысты мына сөздерді айтқан еді: “Қазіргі кезде байланыстарымыздың деңгейі Айсбергтің тек көрініп тұрған бөлігіндей ғана. Маңызды нәрсе – екі ел халқының әдебиет бастап ғылымға дейінгі барлық салада достық байланыстар құруы. Осы мақсатты көздеп жолға шықтық. Бір-бірімізге қызығушылық танытудамыз. Тарихта тіл, мәдениет салт тұрғысынан ортақ тұстарымыз бар. Өзара достық қолын созуымыз байланыстарымыздың табысты түрде жүріп жатқанын көрсетеді” (22).
Осы сұхбаттан кейін газеттің ертеңгі санында Н.Ә. Назарбаев жайында мынадай хабарлама басылды: “Түрік билігінің Назарбаевтың сапарына берген мәні бірнеше себептен туындайды. Ең алдымен әскери күрес емес, демократияны қолдаған Назарбаевты Кеңес Одағында үшінші қуатты адам деуге болады. Сонымен қатар, түріктер мен қазақтар арасындағы тіл, дін, мәдениет және тарих байланыстарының Түркияның Қазақстанға жақындауына үлкен үлес қосқандығы айтылады. Лауазым иелері сондай-ақ Қазақстанның Кеңес Одағындағы ең үлкен республикалардың бірі екеніне назар аударды және Түркия мен Қазақстан арасындағы экономикалық және сауда байланыстарын арттыруға күш салу керектігін білдірді” (23). Н.Ә. Назарбаевтың Түркияға келген сапары түркі халықтарына үлкен әсер қалдырды.
1991 жылдың 29 қазандағы Түркияда Республика күніне арналған салтанатты мәжілісте Әзірбайжан республикасы өз тәуелсіздігін алғандығы мәлім болды. Осы жылдың 9 қарашада Түркия алғаш болып Әзербайжан республикасының тәуелсіздігін таныды. Түркия үкіметі Орта Азияның түркі республикаларының тез арада тәуелсіздігін алуын күтті және тануға әзір екендігін білдірді.
1991 жылы 9 желтоқсанда Ресей, Украина және Белоруссия республикалары Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) құруға шешім қабылдап, ал 12 желтоқсанда Ресей парламенті ТМД құруды ұсынған келісімге қол қойды. Сөйтіп, заңды түрде Кеңес Одағының ыдырауы аяқталды.
1991 жылдың 16 желтоқсанында да Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Қазақстанның тәуелсіздігін әлемде бірінші болып таныған мемлекет Түркия республикасы болды. Журналист Фатих Йылмаз “Жумхуриет” газетіне жариялаған “Тараған КСРО-дағы түрік республикалары. Орта Азия оянуда” атты мақаласын Қазақстанға арнады. Бұл мақалада оның Н.Ә. Назарбаевпен болған сұхбаты да берілді. Өз сөзінде Қазақстан президенті “Нарықтық экономиканы қолдануды қалаймыз. Бұл үшін біз Түркияның тәжірибесін қолданамыз. Бұл мәселеге ерекше назар аударамын. Түркия біз үшін экономикалық үміт болып отыр. Түркияның зайырлылығы да біз үшін үлкен өнеге. Бұл жердегі адамдардың да сана-сезімі де зайырлы. Латын алфавиті осы жерде бұрыннан бар. Оны қолдану бізді батыс әлеміне жақындастыра түседі. Түркиямен бұл мәселеде ортақ келісімдер жасасамыз. Бір алфавит дайындалуда” деген ойын білдірген еді.
Фатих Йылмаз қазақ зиялыларымен де кездесіп, Түркияның қысқа мерзім аралығында Ахмет Яссауи және Арыстан баб кесенелерінің жөндеуден өткізілуге, екі ел арасындағы коммуникациялық байланыстардың қамтамасыз етілуге, өзара сауда мүмкіндіктерінің жетілдірілуге, баспасөз байланыстарының күшейтілуіне, латын алфавитіне өтуде көмек көрсетуге келісім жасасқандығын, бұл екі ел арасындағы мәдени және ғылыми байланыстарды нығайтатындығын оқырмандарына жеткізді (24).
Орта Азия мемлекетерінің егемендіктерінің жариялануын Түркия газеттері қуанышпен хабарлап жатты. “Сабах” газетінде бұл жайында: “Сыртқы саясаттағы маңызды қадам. Министрлер кеңесі Кеңес Одағынан бөлінген Әзірбайжан, Өзбекстан, Түрікменстан, Қырғызстан, Қазақстан және Тәжікстанның тәуелсіздігін тануға шешім қабылдады” деп жазылды (25).
“Тержуманның” тілшісі Фахир Армаоғлу “Ресей жетістіктері” деген мақаласында Қазақстан мен Орта Азияның түрік республикаларының тәуелсіздігін тануды түрік сыр

скачать работу


Погода в Алматы	на 10 дней	другой город

Отправка СМС бесплатно

На правах рекламы

Модератор сайта RESURS.KZ