Мұхамед-Салық Бабажанов
, кеште театрларға барып тамашалайды. Бұған қоса олар Кронштадт, Петергоф, Патша селосы, Гатчина, Павловскіні көріп қайтады.
Петербургте Бабажанов 1860-жылғы шілде айының 31-нен 24- тамызға дейін болған. Осы уақытта ол біраз зиялы адамдармен танысып үлгіреді. Солардың ішінде жоғарыда айтып өткен этнограф ғалым П.И. Небольсинмен жақын танысуы.
Депутация Петербургке келгеннен кейін алғашқы аптада-ақ оның мүшелерімен осында жүрген Шоқан Уәлиханов танысады. 1860- жылдың 9- тамызында елдегі туыстарына жазған хатында Шоқан: “Мұқан сұлтан бастаған депутацияның Орынбордан келгеніне бір жұмадай болды. ...Бүгін императордың қабылдауына бармақ. Олардың жанында пристав Плотников бар. Депутация бастығының орынбасары әрі тілмаш болып жүрген адам – офицер Әлмұхамед Сейдалин сұлтан...”- дейді.8
Осы күндері Шоқан мен Салықтың танысуы әбден ықтимал деген жорамал бар. Оған себеп, депутацияның өзге мүшелерімен салыстырғанда оның ой-өрісінің, оқығандығының бірден байқалатындығы, соған қарағанда Шоқанның оған назар аудармауы мүмкін емес. Сондықтан да бүгінгі күні бізге белгілі олардың хаттарында не мақалаларында таныстықтары турасында өздері ештеңе демегенмен, Шоқан мен Салықтың бір-бірімен кездескендігі күмән туғызбайтын сияқты.
Баспасөзде тырнақалды мақалалары жарияланғаннан кейін-ақ Салық Бабажанов ғылымға ден қояды. Сол кезде Ресейді және оның шет аймақтарын зерттеуде орасан зор роль атқарған ғылыми орын – Орыс географиялық қоғамының “Хабаршысы”, “Жазбалары” және “Этнографиялық жинақтарына” үзбей мақалалар жазып тұрады. Жинаған этнографиялық дүниелері мен архиологиялық олжаларын Географиялық қоғамның атына жөнелтіп отырады.
Ол шалғай алыста отырып-ақ осы қоғамның ғылыми мүддесіне байланысты көп іс тындырған. Алыста тұратын жалғыз-жаяу зерттеушінің осындай пайдалы істерін жоғары бағалаған Орыс географиялық қоғамының Кеңесі 1862- жылдың ақпанында Бабажановты этнография бөлімі бойынша мүше-корреспондент етіп сайлайды және сол жылы күміс медальмен марапаттайды. Медаль тапсыруға байланысты есепте “Бабажанов қазақтар тұрмысы жайлы бізге әлденеше мақала жазды және сол жерден табылған заттарды мақаламен қоса жіберіп отырды”,- деп атап көрсетілген. Географиялық қоғамның мәжілістерінде оның “Нарын құмы”, “Қазақ даласынан табылған тас мүсін туралы” деген мақалалары және басқа да жұмыстары талқыланғаны мәлім. Сөйтіп, С. Бабажанов – Россияның географиялық қоғамына мүше болып сайланған Ш. Уәлихановтан кейінгі екінші қазақ, ал ғылыми еңбектері үшін ресми түрде күміс медальмен наградталған тұңғыш қазақ ғалымы. Егер Ресей Императорлық география қоғамының шаңырақ көтеруі 1845-жыл екенін ескерсек, осындай білімді елдің ғылымының ірге тасын қаласып, дамуына тікелей үлес қосқан Салық Бабажановты ұлттық ғылымымыздың да дамуының негізін салған, шын мақтан тұтарлық ірі тұлға десек, еш қателеспейміз.
Салық Бабажанов Нарын құмында жүріп-ақ астаналық газеттерді және журналдарды, Белинский, Достаевский, Чернышевский, Писемский, Гоголь, Островский, Гончаров тағы басқа орыс жазушыларының шығармаларын оқып, ғылым мен әдеби өмірдің соңғы жаңалықтарынан хабардар болып отырған. Оның кітапханасында “Вестник Европы” журналының 32 томы, “Всемирный труд” кітабінің 9 томы, “Морской сборниктің” 3 томы, Бокльдің “История цивилизации в Англии” деген зерттеуінің 2 томы, Россия империясының заң жинақтары, Циммерманның физикасы, Карамзин жазған тарих кітабінің 2 томы, “Материал для географии статистики России”, “Ежемесячный календарь” тағы да сол сияқты көптеген жинақтар болған. Осы орайда белгілі ғалым, академик Салық Зиманов: “...Ордадағы Жәңгір мектебін бітіргендердің көбі сол кездегі қоғамдағы алдыңғы қатарлы идеялық ағымдарды қолдаушылар болған. Солардың ішінде өзінің алдыңғы ой-пікірімен, білімімен, шоқтығы биік бөлек тұрған көрнекті тұлға - Салық Бабажанов болатын”,- дейді.9
Оның таланты мен қабілетін сол кездегі ірі-ірі ғалымдар да мойындап көңіл аударады. Солардың бірі атақты шығыстанушы ғалым В.Б. Грегорьев Салықпен хат жазысып, өзара достық қарым-қатынаста болған. Ол кезінде С. Бабажановты “тамаша білім алған қабілетті адам” деп бағалаған (Сол В. Грегорьев кейін атақты ағартушы Ы.Алтынсаринге сабақ беріп, ұстаздық еткені анық).
Салық Бабажановтың тағы бір қыры көне мұра жинаушы ретінде де Еділ-Жайық бойына оның атының белгілі болғандығы. Әлдебір заттардың табылғаны жайлы хабардың, кейде сол заттардың өзінің де дереу Бабажановқа жетіп отыруы оның ел ішіндегі беделін, зерттеуші деп танылғандығын дәлелдейді. 1862-жылдың 18-маусымында ол Жалғызшағыл құмында тас мүсін табылғанын естіп, дереу сол жерге барады. Алдына әлдебір зат ұстап отырған әйелдің мүсіні қашалған ақ тасты Бабажанов Хан Ордасындағы өз үйіне алып келіп, тас мүсінді сипаттап мақала жазады. Географиялық қоғамның этнографиялық бөлімі Салыққа тас мүсінді және ол жайлы мақаланы қоғамның атына жіберуін, қазақ әндері мен әдет-салт жырларын жинап, балгерлердің ауруды емдеудегі тәсілдерін жазуды өтінеді. Айта кету керек, Бабажановтың тапқан этнографиялық және археологиялық заттары мұражайлардан орын алған.
Мұнан кейін көп кешікпей Салық “Санкт-Петербургские ведомости” газетіне “Сырдариядағы №1 фортының жанынан табылған қаланың орны туралы” деген мақаласын жібереді. Осыдан соң қызметі Оралға ауысады. Қазақтар мен Орал бойының казактарының бір-бірімен қарым-қатынасына байланысты байқағандарын “Орал казактарының ішкі Орданың қазақтарымен дауы” деген мақаласында баяндайды. Онысы 1868-жылы “Деятельность” газетінде жарияланған.
Ол сол кездегі жұқпалы аурулардан өлімнің көп болғандығына айрықша қиналып, надан балгерлер мен молдалардың жұртты тағылық тәсілдермен емдейтініне күйініп өткен. Осы арада оның еңбектерінің айтулы замандасы Шоқанның да назарынан тыс қалмағанын атап өткен жөн. Мәселен, Шоқан 1860-жылғы өзінің сот реформасы туралы “Северная пчела” журналында жазған мақаласында: “Бабажанов деген қазақтың жас жігіті Бөкей Ордасындағы татар мектебіндегі оқуды тамаша баяндаған”,- дейді.
Кейінгі он жылдың ішінде оның бірқатар мақаласы журналдарда басылды, Ташкентте “Туркестанская туземная газета” шыға бастағанда оған да мақалаларын жіберіп отырады.
Салық – болмысынан талантты, зерек ақыл иесі. Ол – елдің болашағының бұдан әрі бұрынғыша өзгеріссіз қала беруінің мүмкін еместігін кезінде айқын түсініп, Жәңгір хан секілді дала өмірін заман талабына сай өзгерту керек деген ойдың бастауында тұрған зиялы тұлғалардың бірі.
Оның өз заманында қазақ халқының тағдырына байланысты жазған көптеген қолжазбалары күні бүгінге дейін Ресей архивтерінде және өзіміздің ұлттық мұрағаттарда сақталған. Бүгінгі күнде жоқтан бар жасап жүрген тарихшылар осы архив материалдарын көтеріп зерттесе, көп нәрселердің бетін ашып, талай құнды деректер тауып алар еді. Бұл тек Салықтан қалған жазба мұралармен танысып қоймай, сонымен қатар бүгінгі ел тағдырына байланысты күрделі мәселелерді шешуде де септігін тигізер еді.
Өкінішке орай, Салықтың жеке өмірі туралы деректер сақталмаған, алайда, оның жазған мақалаларының өзі-ақ оның өмірге көзқарасы мен ой-өрісінің, білім дәрежесінің сондайлық қабілетті болғандығын танытады. Ол Шоқан Уәлихановпен тұстас болды, қарапайым қазақтардың азаматтық құқығын қорғап, олардың ауыр тұрмысын жеңілдетуге күш салған адам.
Әрине, Салық ғылыми ортадан мүлдем алыс жатып, ауыр тұрмыстың тауқыметін басынан кешіріп, жалғыздықтың тақсыретін көп тартқан. Балалы-шағалы болып, жан басы өсіп, қызметтің аз жалақысы жетпей, тұрмысы ауырлай түскендіктен Салық бір кез әскери міндеттен босап, шаруашылықпен айналысып, тұрмыс жағдайын түзегісі келеді. 1862- жылы қызметтен босау жөніндегі өтініші қабылданғанмен, көп ұзамай әуелгі жұмысына қайтып оралады.
Осындай қиыншылықтарға қарамастан ол артына бірталай еңбек қалдырды. Демек, Мұхамед-Салық Бабажановтың өмірі мен қоғамдық қызметі әлі де өз зерттеушісін күтуде.
Ауыз екі әңгімелерден басқа сол кезден қалған жазба деректерден де С. Бабажановтың Орал казак-орыстары мен ішкі Бөкей Ордасы қазақтарының арасындағы жер дауына көп араласқаны белгілі. Білімді және заңды жақсы білетін Салық айтыс-таластарда көп жағдайда оларды жеңіп шығып отырған. Осыны көре алмай қатты өшіккен патша чиновниктері мен казактар оған қастандық жасап у беріп өлтірген деген сөз ел арасында тарап кеткен. Оның кенеттен болған қазасына байланысты бұл жайт та әлі тексеруді қажет етеді.
Міне, кезінде ел басына күн туған қилы кезеңдерде ел-жұртының мұң- мұқтажын жоқтап қорған болған, сөйтіп, халқының шын ықыласына бөленген абзал азамат – Мұхамед-Салық Бабажанов жарық жұлдыздай тез ағып түсіп, жасы қырыққа жетпей, небір асыл армандарын іске асыра алмай, өмірден ерте озды. Қысқа ғұмыр кешсе де баршамызға үлгі-өнеге болып қалды, оның есімі – ел есінде.
Кезінде:
Қыршын жас қайран Шоқан өткен бүгін,
Күйзелтіп елі, жұртын кеткен бүгін– деп, Шоқанның өліміне Көкше өңірі күңіренсе, Салықтың өлімі де ел-жұртын қатты күйзелтті. Әйгілі күйшілер Дәулеткерей мен Түркеш “Салық өлген” деген күйлерін шығарып толғанса, мақал ретінде бізге жеткен “Салық өлді дегенше – халық өлді десейші” деген сөз қазаны естіп қайғырып, қапаланған, ел ішінде “Мақаш әкім” деген атымен белгілі Мақаш Шолтырұлы Бекмұхаметовтың айтқаны дейді.
Ал бүгінгі ұрпақ біз Салық туралы не біліп, не айта аламыз?
“…Қалды Салық ісі ұмыт,
Күлге оранып тұрағы.
Кесілгендей тамыры,
Орда барар жол қайда!?
Сөйткен Салық қабірі
Қалды алыста, Т
| | скачать работу |
Мұхамед-Салық Бабажанов |