Пәкістан
ылмандық университетін ашты. 1883 жылы оның талап етуімен ағылшын билік органдары үнділер мен мұсылмандарға арналған сайлау курияларын ұйымдастырды. Ислам қағидаларын ұстанушылар Үндістан Ұлттық Конгресінен шығып кетті. 1906 жылы Дакка қаласында Жалпыүнділік Мұсылман Лигасы құрылды да, Пәкістанның құрылуы үшін күрес жүргізді. 1909 жылы қабылданған «Морли–Минто реформасы» сайлау органдарындағы мұсылман мен үнділерге берілетін құқықты айқындады. Бұл принцип кейінгі заңдарда да қолданылып жүрді.
1920 жж. үнділер мен мұсылмандар Махатма Ганди идеологиясы аясында бірігіп, Ұлыбританияға қатысты азаматтық қарсы тұру және бағынбау принципін ұстанды. 1920–1930 жж. елде Мұхаммад Али Джинна мен ақын Мұхаммед Икбалдың беделі өсті, олар ислам қауымын Үндістанның бөлінуі туралы идеясына даярлады. Икбал Бенгалия мәселесін қозғамай, субаймақта дербес бір мұсылман мемлекетін құру идеясын Мұсылман Лигасының сессиясында баршаға ұсынды. 1940 жылы 23 наурызда Лахорда Мұсылман Лигасы Пәкістан мемлекетінің құрылуын хабарлады. 1940 жылғы Лахор декларациясы: «халықтың басым көпшілігі мұсылмандар болып табылатын аймақтар, мысалы солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс Үндістан, бір елге бірігіп, автономия статусы мен егемендігін алу керек». 1946 жылы Ұлыбританиядан жіберілген арнайы топ Үндістанның біртұтастығын сақтауға арналған жоспар дайындады. Ол бойынша мұсылман халықтарына аймақтық автономия берілуі тиіс және мұсылмандар тұратын жерлерді 2 шартты географиялық аймаққа бөлу мәселелері қарастырылған. Біріншісіне – солтүстік–батыс Белуджистан, СБША, Пенджаб, Синд; екіншісіне – солтүстік–шығыс Ассам мен Бенгалия жатады. Үндістанның қалған бөлігі бірыңғай үнді жері болып саналды. Орталық үкіметке биліктің кішкентай бөлігі ғана тиді. Дегенмен, бұл жоспарды Ұлттық Конгрес қабылдаған жоқ, сондықтан Британдық Үндістанды бөлуден басқа ештеңе қалған жоқ. 1947 жылы 14 тамызда әлемнің саяси картасында 2 тәуелсіз мемлекет құрылды – Үндістан мен Пәкістан [3;260].
II. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі Пәкістан
2.1. Бангладеш бөлінгенге дейінгі және тәуелсіздік кезіндегі Пәкістан: 1947–1971
Тәуелсіздік алғаннан кейін Пәкістан тұрақты саяси институт құруда көптеген қиындықтарға тап болды. 1947-1958 жж. Үндістанды басқару Заңы және тәуелсіздік декларациясына сәйкес елде парламенттік жүйе қалыптасты. 1958 жылы генерал Айюб Ханның басшылығымен елде әскери режим орнады. 1960 жылы президенттік сайлау өтті, Айюб Хан жеңіске жетті. Елде мемлекеттік конституцияны жасауға арналған комиссия құрылды, 1962 жылдан бастап ол заңды күшіне енді. Әскери режим тек 1962 жылдың маусымында тоқтатылды. 1965 жылы Айюб Хан конституциялық жолмен Пәкістан президенті болып қайта сайланды. 1969 жылы елде қайтадан әскери тәртіп орнады да, билік басына генерал Яхья Хан келді. 1971 жылы отставкаға кетті.
1947 жылғы Британдық Үндістанның бөлінуі мұсылмандар мен үнділердің арасындағы аражікті туғызды: 6,5 млн. мұсылман Үндістаннан Пәкістанға және 4,7 млн. үнділер мен сикхтар керісінше Үндістанға жер аударды. 500 мыңдай адам діни қақтығыстар мен миграция салдарынан қаза тапты.
Субаймақтағы жағдайдың тұрақтануы мен жақсаруына Кашмир шиеленісі кедергі болды. 1947 жылға дейін Британдық Үндістанда 584 княздық болды, енді олардың алдында тұрған үлкен сұрақ – қай мемлекеттің құрамында қалу. 1947 жылы Кашмир махараджасы өз таңдауын Үндістан пайдасына шешті. 1947 жылы басталған үнді және Пәкістан қарулы күштері арасындағы қақтығыс тек 1948 жылы БҰҰ–ның араласуымен аяқталды. Бұл мәселе төңірегінде Кашмир тұрғындары арасында референдум өткізу туралы ұсынысты Үндістан қолдамады. 1965 пәкістандықтар Кашмирдегі әскери істерін жалғастырады, бірақ олар басылып тасталды. 1966 жылы Үндістан премьер–министрі Лал Бахадүр Шастри мен Пәкістан президенті Айюб Хан Ташкентте кездесіп, соғысты аяқтау және әскерлерін әкетуге келісті.
1949 жылы Ұлттық жиналыс мұсылмандарға қатысты жаңа резолюцияны қабылдады: «мұсылмандар өмірде тек Қасиетті Құран мен Суннада берілген ислам қағидаларына сүйену керек». 1956 жылы 29 ақпанда конституция қабылданды, ол бойынша 1956 жылы 23 наурызда федеративті Пәкістан Ислам Республикасы жарияланды. Мемлекеттің президенті болып тек мұсылмандар ғана тағайындала алатын болды. Бұл бап 1962 жылғы конституцияға да қатысты болды. Осы орайда елде исламдық идеологияға қатысты Кеңесуші комитет пен исламды оқытатын Институттар ашылды.
Сайлау курийлері туралы мәселе үлкен маңызға ие болды, өйткені Шығыс Пәкістан халқының 20%–ын үнділер құрады. 1950-1952жж. провинциалды заң шығарушы мекемелерде сайлау туралы заң қабылданды. 1954 жылғы Шығыс Пәкістандағы сайлау нәтижесінде 309 депутаттың ішінде 72–сі мұсылман емес еді. Айюб Хан кезінде де парламенттік сайлаулар өткізілді.
Батыс Пәкістан тәуелсіздігін алған тұста 4 провинция мен 10 княздық болған еді. Бенгалдықтар Шығыс Пәкістаннның Батысқа қарағанда көп құқыққа ие болуын талап етті. Нәтижесінде екі тарап та тең құқықтарға ие болды [3;263].
Шығыс Пәкістан қалыптасқан жағдайға наразы болды. Шығыс пәкістандықтардың 15%–ы мемлекеттік аппаратта, ал 17%–ы қарулы күштерде жұмыс істеді. 1953 жылғы өндірістік даму АҚШ көмегімен байланысты, ол Батыс Пәкістанды КСРО–дан төнген қауіптен сақтады.
1966 жылы Авами лиг Шейх Рахман өзінің 6 пункттен тұратын бағдарламасын ұсынды:
1. федералды үкіметтің парламант алдындағы жауапкершілігі;
2. сыртқы істер министрлігінің құзыретін шектеу;
3. екі мемлекетке де жаңа валюта енгізу;
4. барлық салықтарды орталықтан провинцияларға ауыстыру;
5. сыртқы сауда жүргізу үшін екі тарапқа да басқа мемлекеттермен келісімге отыру құқығы;
6. Батыс және Шығыс Пәкістанда тұрақты әскер құру [4].
Шығыс Пәкістанда бұл бағдарламаға қатысты үгіт–насихат жұмыстары жүргізілді. Сол себепті Миджибур бұл әрекет үшін айыпталып, қамауға алынды. 1969 жылы елде Айюб Ханның билігіне қарсы жалпыұлттық наразылықтар болды. Айюб Хан мәселені шешу үшін Дөңгелек үстел ұйымдастырды, оған саяси қарсыластарын шақырды, бостандыққа шыққан Миджибур алты пункт негізінде жаңа конституцияның қабылдануын ұсынды. 25 наурызда отставкаға кеткен Айюб Ханның орнын генерал Яхья Хан басты.
Яхья Хан батыс Пәкістанда бұрынғы 4 провинцияны қалпына келтірді және Пәкістан тарихында алғаш рет Ұлттық парламентке жалпыхалықтық сайлау өткізді. Бұл сайлауда Шығыс Пәкістан басымдыққа ие болды. Авами лиг 162 орынның 160-на ие болды. Бұл жеңіске олар Миджибурдың принциптері мен үгіт-насихат арқылы жетті. Пәкістан халқының партиясы (ПХП) 138 орынның 81-не ие болды, оны Зульфикар Али Бхутто басқарды.
Миджибур жаңа конституция оның бағдарламасына сүйену керектігін айтты. Сондықтан Яхья Хан парламенттік сессияның ашылу салтанатын кейінге қалдырды.
2 наурызда Миджибур Шығыс Пәкістанда жалпыхалықтық бас көтеру ұйымдастырды, халық Дакка және басқа да қалалар көшелеріне шығып, шеру ұйымдастырды. Олар билік халықтың қолына түспейінше салық төлеуден бас тартты. Яхья Хан келіссөз жүргізу үшін тағы да Дөңгелек үстел ұйымдастырмақшы болды, алайда Миджибур бұл ойдан бас тартты. Шығыс Пәкістанда параллельді жұмыс істейтін Авами лиг үкіметі құрылды. Шығыс Пәкістандық әскери құрылымдар Миджибуромен одақ құрды. Яхья Хан Даккада конституциялық мәселелер бойынша Миджибуро, Бхуттомен кездесті, бірақ кездесулері сәтсіз өтті, ешқандай компромисске келе алмады. 26 наурызда Яхья Хан Шығыс Пәкістанда соғыс қимылдарын бастауға бұйрық берді және Миджибуроны қамауға алды.
Орталық үкімет пен «мукти бахини» күштерінің арасында Бангладеш үкіметін құру үшін қанды соғыс басталды. Пәкістан Бангладеш тәуелсіз мемлекетін құруға қарсы болды. Миллиондаған адам Үндістанға қашып кетті. 1971 жылы Пәкістан әскері Шығыс Пәкістан аумағында өз бақылауын орнатты. Үндістан бұл жағдайда «муктилерді» қолдап, соғысқа араласып кетті. Үшінші үнді-пәкістан соғысы халықаралық қатынастарды шиеленістіріп жіберді, өйткені КСРО Үндістанды, ал АҚШ пен Қытай Пәкістанды қолдады. 1971 жылы 16 желтоқсанда үнді әскері Даккаға басып кірді, сондықтан Пәкістан топтары кейін қайтуға мәжбүр болды. Бангладеш тәуелсіз мемлекет болып жарияланды. Елдің бірінші президенті болып Миджибур Рахман тағайындалды [5].
2.2. 1971 жылдан кейінгі Пәкістан
1971 жылы 20 желтоқсанда Яхья Хан отставкаға кетті. Пәкістан президенті болып Зульфикар Али Бхутто тағайындалды. Президенттің атқарған 1-ші ісі – Үндістан премьер-министрі Индира Гандимен келіссөз жүргізуі: үнді әскерінің Пәкістаннан кетуі туралы. Екі ел арасында сауда және көлік байланыстары да қалпына келтірілді. Пәкістан мен АҚШ қатынастары да нығайды, сонымен қатар оған Сауд Арабиясы, БАӘ, Ливия, Иран көмек көрсете бастады.
Бхутто әскери тәртіпті жойды да, жаңа конституцияның жобасын қабылдады, елде парламенттік жүйе қалыптасты. Провинциялардың құзыреттері артты. Діни топтар үшін сайлау курийлері ашылды. «Исламдық социализм» идеясын негізге ала отырып, Бхутто жеке меншік банктерді, оқу орындарын, сақтандыру компанияларын, ауыр өнеркәсіп орындарын мемлекет меншігіне алды. Аграрлық реформа нәтижесінде жалға алушылар жердің көп бөлігіне ие болды. Шенеуніктер, әскери адамдар және ауыр өнеркәсіпте істейтіндердің еңбекақылары артты. Қаражаттың көп бөлігі ауылдағы өмір сүру деңгейін жақсартуға бағытталды. Дегенмен, сырттан келетін мұнайдың бағасы 4 есе және күнделікті қолданыстағы тауардың бағасы 2 есе өсті, Бхуттоның авторитеті түсе бастады. Бұл уақытта елде Халықтық Ұлттық Партия (ХҰП) мен Джамиат-и улама-и ислам партиялары болды. 1973 жылы Бхутто оларды отставкаға жіберді [3;268].
1977 жылы наурызда парламент пен провинциалды заң шығарушы органдарға сайлау өтті. Оппозиция сайлаудың нәтижесімен келіспей, бас көтеру ұйымдастырды, нәтижесінде 270 адам қаза тапты. 5 шілдеде әскер Бхуттоны тақтан тайдырды да, елде әскери режим орнататты. Генер
| |  скачать работу |
Пәкістан |
