Сарыарқа тауы
лыққан. Карбонның ізбас тастарында әйгілі адамдардың автографтары бар карстық үңгірлер белгілі (Қоңыр Әулие және т.б.).
Аласатаулы алқаптар соңгы олигоценде түзілген, бірақ таулар бедерінің негізгі қалыптасуы ең күшті тау жаралулары пайда болған неогеннің аяғы мен ертедегіширектік кезеңде болған. Таулардың кейінгі эрозиялық бөлшектенуінің нәтижесінде негізінен неогеннен кейінгі шөгінділерден тұратын тау алды ысырынды конустар қалыптаскан.
Ұсақшоқылық аймақ жерінде аласатаулармен салыстырғанда айтарлықтай едәуір кең ауданды алып жатыр. Жалпы ұсақ шоқылық эрозиялық-тектоникалық денудациялық және эрозиялық немесе беткейлік деп үш генетикалық топқа бөлінеді.
Бірінші топқа әдетте рельефте, кертпештермен көрініс табатын жарылымдармен шектелген, ең соңғы дәуірлерде айқындалған көтерілімдер зонасында шоғырланған алқаптар кіреді. Мұнда эрозиялық бөлшектену қуатты болады да тікбеткейлі, жартасты, сүйіртөбелі және қырқа тәріздес пішіндер түзеді. Мұндай үсақшоқылық аласатаулы бедерге қарағанда неғұрлым аласа абсолют биіктігімен және 200 м-ге жетпейтін бөлшектену тереңдігінің аздығымен ерекшеленеді. Жалпы алғанда,эрозиялық-тектоникалық ұсақшоқылық өзен алқаптары құрылымының өзіндік ерекшеліктерін және беткейлік түзілімдердің де таралу ерекшеліктерін қамтитын жоғарыңқы типтегі рельефтің барлық сапасымен сипатталады.
Пішіндердің жатық кескіндері, аз бөлшектенуі, көлбеу беткейлер және жазықтау суайрықтар тән келетін денудациялық ұсақшоқылық болса, төмендегі типтің рельефіне жатады.
Мұнда байырғы, реликті және біршама жас ұсақшоқылықтың телімдері бөлектеніп тұрады. Зерттеушілердің ең көп ұстанатын көзқарастары бойынша мұндай рельеф негізгі ерекшеліктері зоналардын құрылымына байланысты әр уақытта қалыптасқан байырғы пенепленнің бөлшектенуі процесінде пайда болған [Сваричевская, 1965]. Пенепленнің бөлшектері, оның ішінде үгілу қыртысы арқылы берілгендері, әр гипсометриялық деңгейлерде кездеседі. Бұл болса ұсақшоқылық рельефке әсіресе Сарыарқаның оңтүстік көлбеулігінде анықтау байқалатын ярустық кескін береді.Ұсақшоқылықтың ярустылығын Қосақ өзенінің алабында алғаш рет Г.Ц.Медоев байқап, сипаттап шыққан. Мұнда ол мезозой мен кайнозойдағы үзікті-үзіксіз күмбездік көтерілімдердің себебінен пайда болған бес тегістелу беттерін бөлді [Медоев.1946].
Эрозиялық ұсақшоқылық терең тілімденген алқаптардың, көл қазаншұңқырларының және сорлық-дефляциялық ойыстардың беткейлерінде шоғырланған. Оның қалыптасуы беріктігі ең аз жыныстардың телімдерін іріктеп жырламайтын, көптеп тарамдалған жырасайлардың әсерінен жүзеге асады. Мұндай беткейлік ұсақшоқылық суайрықты жазықтардың және төбелердің тегістігімен және кішкене мөлшерімен ерекшеленеді.
Негізінің генетикалық табиғатына, геологиялық құрылымына және құрайтын жыныстардың литологиялық құрамына байланысты ұсақшоқылықтың әр түрлі типтері бөлінеді.
Салыстырмалы биіктіктің айырмашылығы бойынша ұсақшоқылық биік (100-200м),орташа (50-100 м) және аласа (50 м-ге дейін) деп бөлінеді. Морфометрлік көрсеткіштері бойынша ең типтік көтерілімдер болып қырқалар, жалдар, жондар, конустық және күмбез тәріздес шоқылар ажыратылады.
Қырқалар (тізбелер) деп бірнеше километрге немесе жүздеген метрге созылып жатқан, қимасы трапеция тәріздес ірі қыраттарды атайды. Олар жиі-жиі бөлшектеніп келеді де, геологиялық құрылымдардың созылыңқылығын бейнелейтін біртектес көтерілімдердің тізбегін құрайды.
Жалдар — біршама жіңішке, үшбұрышты қимасы бар ұзынынан созылып жатқан қыраттар. Әдетте оқшаулана келіп, берік жыныстардың шықпаларда морфологиялық біртекті қыраттар тізбегін көрсете шоғырланады.
Жондар — ұзындығы әдетте көлденеңінен екі есе немесе одан да көбірек артып тұратын, төбесі тегіс келетін, биік емес дөңес қыраттар.
Конустық шоқылар — үстінен қарағанда дөңгелек түрінде айқын көрінетін, әдетте анық етекті және біршама тік беткейлі болып келетін сүйір төбелі қыраттар.
Күмбез тәріздес шоқылар — тегіс төбелі және деңес беткейлі болып келетін, дөңгелене біткен қыраттар.
Қырқалар мен жалдар оңашаланып кездеседі, сирегірек бір типті шоғырлар да түзеді. Әр түрлі типтегі қырқалы-жонды, жонды-күмбезді, жалды-конусты және т.б. көтерілімдерді қамтитын аудандар өте жиі кездеседі. Граниттер үгілуінің біршама шағын келген жеке пішіндерінің өзіндік жиынтығын қойтас бедері құрайды. Торлы және симметриялы бөлшектенген қыраттардың биік емес топтарын керегетасбедері құрайды. Жалаң гранитті және конгломератты қыраттардың анық бұдырлығы, бұжырлығы жергілікті қотыртас (яғни, бұжыр жартастар) деген өте дәл атаумен көрсетіледі.
Жоғарыда аталып өткендей, ұсақшоқылық рельеф салыстырмалы биіктігіне қарай аласа (50 м-ге дейін), ортаңғы (50-100 м) және биік (100-200 м) деп бөлінеді. Биік ярус өз тәртібімен эрозиялық-тектоникалық табиғатты болады да, аласа таулардың шеттері бойымен таралады. Бас суайрық қыратының бойында ол 600-1000 м абсолют белгілерде орналасады және ол алашабыр литологиялық құрамдағы палеозой жыныстарында жаралған. Девонның эффузивті-шөгінді жыныстары (құмтастар, конглометраттар, порфириттер, туфтар) бойынша әдетте ұсақшоқылықтың қырқалы — жалды типтері дамыған. Төзімді жалдар төменгі және ортаңғы карбонның ізбестастарында, шынытастықтарда және шынытас-порфирде шоғырланған. Жеке пішіндердің беткейлері көбіне асимметриялы, тереңдігі 60 м-ге дейінгі жыра-сайлармен және шатқалдармен тілімделіп келеді. Неоген-ширектік уақытта жаңарған жарылымдармен сәйкес келген беткейлер өте тік. Биіктердің баурайында көбіне ысырынды конустардың ширектік жыныстарының етектері дамыған.
Сарыарқаның солтүстік көлбеулігінде эрозиялық-тектоникалық ұсақшоқылық Ерейментау, Баянауыл, Желтау, Қоянды, Қу, Нияз, Семізбұғы және басқа аласатаулардың жанында тараған. Кейде ол бөлшектенуі мен гипсометриялық сипаты бойынша аласатаулы бедерге жақындау келетін, едәуір кең көлемді оқшауланған алқаптар түзеді. Мұндай алқаптардың мысалына Айыр, Ақжал, Арқалық, Мыржық, Тілеуімбет және басқалар жатады. Антиклинорийлердің осьтік бөлігімен өзара байланыстағы олар, палеозойға дейінгі дәуір мен төменгі палеозойдың жарықтардың күрделі жүйесімен бөлшектенген метаморфтық қатқабаттарынан түзілген. Биік ұсақшоқылық пішіндерінің ішінде қырқалар, көбіне қырқалар мен жондардың өзара тіркестері басым келеді. Ең ірі қырқа Қарасор көлінен солтүстіктегі Айыр алқабында байқалады. Ол ендікке жақын бағытта 20 км-ге дерлік созылады. Оның биіктігі 150 м-ге дейін. Беткейлері тік, 30-40°-қа дейін барады.
Оңтүстік көлбеулікте биік ұсақшоқылық бас суайрықтық қыраттың тауларын қоршап тұрады және жеке алқаптар түрінде Солтүстік Балқашмаңында Тоқырауын мен Бақанас өзенаралығында 450-800 м абсолют белгілерде кездеседі. Мұнда қырқалы рельефі басым алқаптар сирек кездеседі. Итмұрынды, Түлкілі, Шұбартау, Қараүңгір, Қалмақжатқан және басқа ірі алқаптарда салыстырмалы биіктіктері 100-200 м қырқалы- конус тәріздес, қырқалы-жонды, жонды-күмбезденген ұсақшоқылық бедерлердің тіркестері басым.
| |  скачать работу |
Сарыарқа тауы |
