Төле би туралы соңғы деректер
Төле би Анаға тек дәу ақ қалпақ жасауды айтқан, ал оның ерекше сыры мен құтқарушы құдіретін таратып жатпаған. Оның сырын жоңғар қолын бастап келген сардар сөзінен білеміз:
Мұнда бір алып батыр болса керек.
Жаралған аса туып жаннан бөлек.
Әдейілеп тастап кеткен білгізуге.
Мына қалпақ соныкі, берген дерек.
Амалы құрып, қауқарсыз қалған жоңғар жағы келген жолымен кері қайтады. Алып қалпақ иесімен қарсы келуге күш қайда?! Жоңғардың бұл шарасыз күйін ақын өзіндік тіл қолданысымен көркем жеткізе білген.
Тамсанып тісін сорып бұға берді.
Дәт айтуға еп кетіп, тіл күрмелді.
“Тісін сорып” толық тығырыққа тірелген қорқақ кісінің күйін бейнелеген тосын қолданыс.
Төле би даналығын жария еткен бұл жырды да өз кезінде Көтбай ақынды құрмет тұтудан жаңылған емес.
Жыр сөзге жорға еді Көтбай ақын.
Әуені зор, тілегі елге жақын.
Ал қазіргі қолда бар нұсқасы Зағыпар ақынның айтуымен жеткен. Бұл жыр да алдыңғы жырмен бірге Үрімшідегі қолжазба қорына тапсырылған. 90-шы жылдары Бұхар жыраудың қолжазбасы Пекиннен табылып, артынша еліне жетіп еді. Енді, міне, Зағыпар Туғанбайұлының жырлауындағы екі жырды оқырман назарына ұсынып отырмыз.
1. ҚАРЛЫҒАШ БИ ЖЫРЫ
Жер қайда атамекен ел сыйлаған,
Ел қайда бұрынғыдай ер сыйлаған.
Тозғын күндер тозаңы бастан өтті.
Құбылып заман шіркін бір тұрмаған.
Сұлудай мына заман сылаңдайды,
Өткен іс аңыз болып қылаңдайды.
Ер өксіп, даналар да өшкіндеді,
Бар нәрсе бір орында тұра алмайды.
Ой басып мен отырмын қалам алсам,
Солардың бір аңызын өлең қылсам.
Ұрпақтың бір қарызын өтер ме едім
Ғибрат бір хиқая тәмам қылсам.
Мен де бір асып-тасқан білгір емен,
Ән салып, өнер қуып, өлең терген.
Бабамның аруағы өзі медет берген,
Атасам киелі атым Төле деген.
Қазақтың жоңғар жауы болған кезде,
Төле би дана бопты Ұлы жүзде.
«Қарлығаш би» деп аталып бізге жетті
Жай аңыз секілденер айтар сөзге.
Қазақ жерін тоздырып қаралы қол,
Басынып, баса-көктеп қылады жол.
Солардың мыңдық тобын бөгеп қалған,
Киелі хиқая еді айтатын бұл.
Мың ба екен, түмен бе екен- анық емес,
Бұл аңыз ердің ісін еткен елес.
Төле би елге ұйытқы дана болған.
| 
