Төменгі сатыдағы өсімдіктер
ыр шығыстан Солтүстiк Мұзды мұхит теңiздерiне дейiн кездесетiн түрi.
Ламинарияның денесi ұзындығы 1 метр немесе бiрнеше метр болатын ұзынша келген сағақтағы жапырақ тәрiздi. Дегенмен бiз айтқандай балдырлардың барлығында нағыз жапырақ, сабақ, тамыр сияқты мүшелерi болмайды. Ламинарияның және басқа балдырлардың денесiн қабаттама дейдi. Су түбiне ламинария тамыр тәрiздi өсiндiлерi –ризоидтарымен (гректiң «ризат» – тамыр, «идес» – түр деген сөзiнен шыққан) бекiнедi. Ризоидтары басқа балдырлардыкiндей тек қана бекiну үшiн қажет. Су дене қабаттамасының бүкiл бетiмен сорылады. Жоғары сатыдағы өсiмдiктердiң сүзгiлi түтiктерi сияқты оның сүзгiлi жасушалары бар. Бiрақ, өткiзгiш түтiктерi болмайды, судағы балдырларға оның қажетi де шамалы.
Жағалауда өсетiн кәдiмгi қоңыр балдырлар қатарына фукус та жатады.
Қайыс тәрiздi аса тармақталған фукустың қабаттамасы 50 см-ге дейiн жетедi. Бұл балдыр суда ауаға толы кең қуыстары арқасында тiк тұрады. Су деңгейi төмендегенде фукустың ну өсiндiлерi құрлықта, құрғақта қалады.
Қызыл балдырлар (RHODOPHYTA) өте тереңде мекендейдi. Балдырлардың осы типтерiне тән пигмент – қызыл фикоэритрин. Қызыл балдырларда одан басқа хлорофилл, каротин, ксантофилл және фикоциан сияқты пигменттер де бар. Қоңыр балдырлар сияқты бұлардың да осы пигменттер көлемiнiң әр түрлi болуына байланысты түстерi де қара-қоңырдан ашық-қызылға дейiн өзгерiп отырады. Қызыл балдырлардың түсi олар мекендейтiн 100 м тереңдiкке дейiн жететiн күн сәулесiне байланысты.
Қызыл балдырлар көпжасушалы . Олар кейде жiп тәрiздi тармақталған ағзалар, кейде күрделi тармақталған таспа тәрiздi болып сыртқы құрылысы жоғарғы сатыдағы жапырақты өсiмдiктерге ұқсайды.
Хлорофилдерiнiң есебiнен жарықта фотосинтез жүредi. Осы кезде суға оттегi бөлiнiп, судан көмiрқышқыл газы сiңiрiледi. Олардың денесiнде ақуыз, май, қант, крахмал сияқты органикалық заттар түзiледi.
Көк – жасыл балдырлар (CYANOPHYTA). Көк – жасыл балдырлар жасушаларының қарапайым құрылыстылығымен ерекшеленедi. Жасушаларының қабықшасы пектиндi, шырышпен қапталған. Цитоплазмада органоидтары жоқ. Цитоплазма шеттерiнде пигменттер орналасқан, жасуша ортасында ядролық зат бар. Жасуша құрылысының ерекшелiгiне байланысты олардың көбеюi қарапайым бөлiну арқылы жүредi. Көк жасыл балдырлар прокариоттарға жатады(қалыптасқан ядросы жоқ). Бұл балдырлардың әртүрлi пигменттерi болады. Көк-жасыл түс беретiн жасыл хлорофилл және көк пигмент фикоциан . Осы екi пигменттен басқа бiрде аз, бiрде көп мөлшерде қызыл түс беретiн –фикоэритрин және сарғыш түс беретiн каротин де бар.
Көк-жасыл балдырлар әртүрлi экологиялық жағдайларда тiршiлiк етедi: әртүрлi деңгейде ластанған тұщы және тұздылау су қоймаларындағы су қабаттарында, топырақта, ағаштар дiңдерiнiң түбiнде.
Балдырлардың құрылыс ерекшелiктерi , қоректенуi, көбеюi
Балдырларды қолдан өсiру
Балдырлар барлық сулардағы әсiресе теңiз суларындағы негiзгi продуценттер. Балдырлардың түрлерi өте көп, олардың 30 мыңнан аса түрлерi бар. Олардың көбеюi әртүрлi жолмен жүредi. Кейбiреулерiнде , мысалы көк – жасыл балдырларда жаңа ұрпақтары тек вегетативтiк жолмен пайда болады.
Вегетативтiк көбею. Бiржасушалы балдырларда вегетативтi көбею жасушаның бөлiнуiмен жүзеге асады. Колониялы балдырларда-сол колонияның ыдырауымен немесе, аналық дараның iшiнен жаңа колонияның түзiлуiмен болады. Жiп тәрiздес балдырларда вегетативтiк көбею жiпшелерiнiң кездейсоқ үзiлуiмен өтедi.
Жыныссыз көбею балдырларды арнайы жасуша – спора түзу арқылы жүредi. Көпшiлiк балдырлардың споралары қозғала алады. Оларды –зооспоралар дейдi.
Жынысты көбею балдырларда үш түрлi жүредi. Көлемдерi мен құрылыстары бiрдей жыныс жасушаларының (Қозғалмалы гаметалардың) қосылуын –изогамия деп атайды. Қозғала алатын екi гаметаның (аналық гамета iрi) қосылуы –гетерогамия. Оогамия, бұл кезде қозғалмайтын iрi жұмыртқа жасуша (аналық жасуша) қозғалатын аталық гамета-сперматозоидпен ұрықтанады.
Хламидомонаданың көбеюi. Хламидомонада екi түрлi жолмен көбейедi –жынысты және жыныссыз. Жазда, қолайлы жағдай туған кезде хламидомонада жыныссыз көбейедi. Осы кезде ол жүрiсiн тоқтатып, талшығын тастайды. Жасушаның iшiнде 4-ке бөлiнiп, әрқайсысы талшыққа ие болып жеке-жеке қабықшамен қапталады.
Хламидомонаданың жыныссыз көбеюi
Аналық жасушаның қабықшасының iшiнде 4 арнайы жасуша – споралар түзiледi. Олар көбею мен таралу үшiн. Талшықтары бар споралар-зооспоралар деп аталады.
Хламидомонаданың споралары (зооспорлар) талшықтары бар болғандықтан өз беттерiмен қозғала алады. Сөйтiп, хламидомонаданың жыныссыз көбеюi споралар арқылы жүредi. Ол споралар аналық жасушаның қабықшасы ашылғаннан соң кiшкене хламидомонадалар түрiнде суға жүзiп шығады. Суда бiраз уақыт жүзiп жүрген жасушалар аналық жасуша деңгейiне дейiн өсiп, жыныссыз көбеюге кiрiседi.
Жынысты көбею күн суып, иiрiм сулардың кеуiп кетуi сияқты қолайсыз жағдайлар туындаған кезде болады. Осы кезде хламидомонаданың аналық жасушасында қос талшықты гаметалар түзiледi. Олар аналық жасуша қабықшасынан шығып басқа хламидомонада дараларының гаметаларымен жұптасып қосылып, сырты қатты қабықпен қапталған зигота түзедi. Қолайлы жағдай туғанда зигота бөлiнiп одан 4 хламидомонада түзiледi.
Хламидомонаданың жынысты көбеюi
Хлорелла тек қана жыныссыз жолмен көбейедi. Хлорококка екi жолмен көбейедi, жыныссыз – зооспораларымен, жынысты – изогамды.
Спирогира – жiп тәрiздi көп жасушалы балдыр – жыныссыз және жынысты жолдармен көбейедi. Жынысты көбеюi кезiнде екi жiпше бiр-бiрiне параллель орналасып, шырышпен қапталады. Осыдан соң қарсы жатқан жасушаларда өсiндi пайда болып олар қосылады да саты тәрiздi зат шығады.
«Сатының« әрбiр тармағы басындағы қабықша ерiп әрбiр жасушаның iшкi заты араласып зигота түзiледi. Осындай жынысты көбеюден соң жас спирогира пайда болады.
Жыныссыз көбейгенде спирогира жiпшесi бөлек-бөлек болып үзiлiп оның әрқайсысынан жаңа ағза түзiледi.
Кладофора жыныссыз да, жынысты да көбейе алады. Бұлардың спораларымен гаметалары хламидомонаданың споралары мен гаметаларына ұқсас.
Балдырлардың құрылыс ерекшелiктерi, маңызы.
Теңiздер мен мұхиттар балдырлары әртүрлiлiгiмен сипатталады. Олардың көпшiлiгi аса iрi, бiрақ жағалаудағыы таяз жерлерге, әсiресе 30-50 м тереңдiкте тiршiлiк етуге бейiмделген. Осындай балдырлардың жағалаулардағы көптiгi сонша, тiптi су асты ормандары деп атауға болады.
Дүние жүзiлiк мұхит су өсiмдiктерiнiң қызықты өкiлдерiне толы. Жаңа Зеландия және Отты Жер мен көршiлес оңтүстiк елдiктiң теңiздерi iрi, алып балдырларымен аты шыққан аймақтар.
Оңтүстiк жартышар теңiздерiнде ең iрi балдыр алмұртты макроцистис кездеседi. Оның жалпы ұзындығы 150 деп 300 м дейiн және одан асады. Макроцистис дегенiмiз «iрiжасушалы« дегендi бередi. Шынында осы балдырдың жасушалары iрi болып келедi, басқа өсiмдiктермен салыстырғанда тiптi алып жасушалар.
Алмұртты макроцистистiң ешқандай да алмұрты жоқ, бiрақ оның алмұрт тәрiздi көптеген томпақтары бар. Осы томпақтардың iштерi қуыс, сыртқы тығыз қабығы оған су өткiзбейдi, сондықтан бұл балдырлар жүзiп, қалқып жүре алады.
Ламинариялар теңiз капустасы деген атпен белгiлi, олар адамдарға үлкен пайда келтiредi. Азия, Еуропа және Американың көптеген елдерiнде ламинарияларды тамаққа, малға азыққа, өндiстiк өңдеуге пайдаланылады. Олардан альгинат, маннат, ламинарин сияқты құнды препараттар алынады. Әсiресе Қытай мен Жапонияда ламинарияны өте ертеден және кеңiнен пайдаланылады. Олардан көкөнiстiк уылдырық, салаттар, консервлер тiптi кәмпиттер жасайды.
Теңiздер мен мұхиттарда әртүрлi қызыл балдырлар немесе багрянкалар көптеп кездеседi. Олар солтүстiк теңiздерде де мекен дейдi, бiрақ негiзгi мекенi оңтүстiк жылы аймақтар.
Багрянкалар өз көлемдерi бойынша еш уақытта қоңыр балдырға жете алмайды және теңiз толқындары таралмайтын терең жерлерде өседi.
Багрянкалардың денелерi өте нәзiк, осал. Олардың түстерi алуан түрлi, ашық қызылдан тiптi қараға дейiн болады. Осы түстерiнiң әртүрлiлiгi олардың кескiнiмен бiрiгiп су асты патшылығының әсемдiгiн бередi. Өйткенi багрянкалар кейде жiп тәрiздiлерi, кейде жапырақ тәрiздi қабаттама, кейде мүк топтамасындай, ал кейде нәзiк тарамдалған ергежейлi ағаштай болады.
Багрянкалардың адам үшiн практикалық маңызы зор. Мысалы Солтүстiк теңiздегi мекендейтiн балдырлардың бiрi – хондрус. Оны құрғатылған күйiнде тыныс жолдары ауруларын емдеуде дәрi ретiнде пайдаланады. Басқа багрянкалардан таза микроорганизмдер культурасын алу үшiн дүние жүзiнiң барлық зертханаларында пайдаланылатын агар-агар өңдiредi. Осы агар-агар тамақ өндiрiсiнде, және кинофотопленка жасауда да аса қажеттi шикiзат болып табылады. Кондитерлер, нан пiсiрушiлер агар-агарды аздап қамырға қосады, сонда әртүрлi бәлiштер (пирожный), бисквиттер мен нандар ұзақ уақыт қатпай сақталады.
Егер сiздерге теңiздерде пайдалы өсiмдiктердi өсiруге болады десе сенбеген болар едiңiздер, себебi, теңiз бау-бақша немесе алқап емес.
Ал, шын мәнiсiнде теңiз бау-бақшалары бар. Оларда тек қана су өсiмдiктерiн « себу» емес, тiптi жаңа, жетiлдiрiлген iрiктемелерiн шығаруға да болады. Теңiзде өсiмдiктерден жақсы өнiм алу, және осы ерекше шаруашылықты тиiмдi ету, әрине ғалымдардың ерекше тынымсыз зерттеулерiнiң нәтижесi.
Теңiзде, әсiресе оның жағалауларында әртүрлi өсiмдiктердiң аса көп екенi белгiлi. Ал, осылардың тек кейбiреулерi ғана тұқымнан көбейетiн жоғарғы сатыдағы гүлдi өсiмдiктер. Iрi теңiз өсiмдiктерiнiң көпшiлiгi балдырлар, ал олар аса ұсақ бiржасушалары – зоо
| |  скачать работу |
Төменгі сатыдағы өсімдіктер | 
