Жүрегі жүз жыл жырлаған(Жамбыл)
қтырады.
Жамбыл үйренуден жалықпаған. Майкөттен “Алпамысты”, “Қазықұрт” хиқаясын, “Шаһнаманы”, “Қисса-сүл-әнбиені”, Яссауидің “Хикматын” үйренген. “Көрұғлының” бір нұсқасын, “Қыз Жібекті”, “Тотының әнгімесін”, “Мың бір түнді” Оңтүстікке барған сапарында Майлықожадан үйреніп қайтқан. Қай шығарманы да кемелдендіріп, ажарландырып, жұрт қызығып, тамсанатындай жырлаған. “Көрұғлыны” кейде он бес, кейде отыз, қырық бес күн жырлайды екен. Қартайған шағында қайсы бірін әңгімелеуге ауысқан. Мәселен, жас кезінде таратып жырлаған Байғара, Хан Жамбыл тауларына қатысты аңыздарды, “Ақсақ құлан” күйін кейін жырлаудан әңгімелеуге көшкен.
Жүрегі жүз жыл жырлап өткен ақынның өмір бойғы мұрасын жинап, жазып алып, кейінгі ұрпаққа сақтап жеткізе алғанда не болар еді? Өкінішті-ақ, ондай бақыт бізге бұйырмады. Ал, заты қазақ жырауларының байтақ мұрасы хатқа түсіп, сақталғанда ше? Неше том болар еді? Кітапханаларға сияр ма еді, симас па еді? Ешқашанда орындалмайтын, орнына келмейтін бұл арманның өкініш болып қала беретіні анық. Осындайда Әбділда Тәжібаевтың:
– Қазақ жыраулары миллиондаған жыр шумақтарын жатқа білген. Эпосты жырлаудың алдында олар сан түрлі тақырыптарды шолып, толғанысқа түскен. Содан соң барып эпостың өзіне көшкен. Мұны желі деп атайды. Қазақ жырауларының желісінің өзі бірнеше күнге созылған, – деген сөзі еріксіз еске түседі.
Жыраулық дәстүрдің осындай ғажайыптығына таң қалмасқа болмайды. Жамбылдың өзі туып-өскен өлкедегі жеті өзеннің тарихы туралы “Жеті дастан” деп аталатын көлемді эпикалық шығармаларының тұтасқан бір тобы болған деседі. Сүйінбайдың Қабан жыраудың көшіне жеті күн ілесіп жүріп, бата алғанын, оның әрбір жеті күнін, жеті түнін жырлаған екен. 1898 жылы Сүйінбай дүниеден өткенде Жамбыл ұстазын жыл он екі ай жоқтапты. Сүйінбайдың ата-тегі, ақындығы жайында эпосқа бергісіз байтақ дастан айтыпты. “Домалақ ана”, “Замана ағымы”, “Патша әмірі тарылды”, “Зілді бұйрық” деп аталатын шығармалары да оңайлықпен таусылмайтын жырлар болған екен. Амал не, солардың қайсы бірінен жұрнақ та қалмады, кейбірінің қысқа үзінділері ғана жетті. Халық мұрасының, ауыз әдебиетінің ежелден бергі өкінішті тағдыры осы.
Жамбыл Сүйінбайдың отты жырларының жарқылдап туған талай сәтін көзімен көрді, көп айтыстарының куәсі болды. Тарихи тұлғаларды, батырларды эпос дәрежесіне көтере жырлауды да Сүйінбайдан үйренді. “Өтеген”, “Сұраншы” – соның айғағы. Екеуін де Жамбылдан бұрын Сүйінбай жырлаған.
Задында қазақ эпостарының қай-қайсысы да батырдың қазасына арналған жоқтау жырларынан, ерлігін дәріптеген мадақ жырларынан құралатыны мәлім. Әдепкіде батырды оның жорығына қатысқан ақын жырлайды да, кейін сол батырдың ерлігін неше буын жыраулар жалғастырып, әлденеше цикл жырлар біріктіріліп, батыр жайында тұтас, байтақ эпос туған. Ал, XVІ-XVІІ ғасырлардан бергі жерде өмір сүрген батырлар жайындағы шығармалар, біріншіден, авторы сақталғандықтан, екіншіден, ол батырлардың өмірі жайындағы деректер халыққа әбден таныс болғандықтан, эпосқа айналмаған, тарихи жыр ретінде қалыптасқан. Оның үстіне эпос туу үшін ұзақ ғасырлар керек. Осының айқын бір мысалын Сұраншы жайындағы жырлардан көреміз.
Сұраншыны өлгенде ақындар – жырында, күйшілер күйінде жоқтаған. Жас Жамбыл сол жиынның ішінде болған. Он сегіз жасар жас ақын топ алдында суырылып жыр төгіп, Сүйінбайдың сынынан өткен. Өкініші, батырдың азасында айтылған не бір айтулы ақындардың жоқтау жырлары бізге жетпеген. Жеткені – Сүйінбай жырлары ғана. Сұраншының ерлігін мадақтаған Сүйінбай жырлары кейін желілі, тарихи дастанға айналған.
Сұраншыны кейін өмір бойы Жамбыл да жырлайды.
Ескіден есте қалғаннан,
Жасымда айтқан жырлардан
Ескерткіш еді батырға
– деп бастап, Сұраншыны эпостық батырлар деңгейіне дейін көтереді.
Топты жерге барғанда
Саулап тұрған сөз едім,
Жаулы жерге барғанда
Көкберен болат кез едім,
– деп өзі айтқандай, Жамбыл кейін айтыс өнерінің де киесіне айналады. Оның Құлмамбетпен айтысы Жамбыл поэзиясының ғана емес, заты қазақ айтысының озық үлгісіне айналды.
Айтыс 1881 жылы өтеді. “Құлмамбетпен айтысқанда отыз бес жаста едім, Құлмамбетті мен жеңгенім жоқ, батыр атамыз Қарасай мен пірім Сүйінбайдың атағы еді жеңдірген, әйтпесе, Құлмамбет қырғыз-қазаққа даңқы тегіс жайылған, аузымен құс ілген жүйрік ақын еді ғой” – дейді екен Жәкең. Осы айтыстан кейін Жамбылдың жолы да, бағы да ашылып, ұлы ақынға айналды.
Албырт шақ
“Менің өмірім” атты әңгімесінде он жастан өлеңге көңіл бөлгенін, он бес – он алтыда ауыл таныған ақын болғанын, он жеті жасында биікке самғап шыққанын айтады:
Топ десе он жетімде тартынбадым,
Семсердей майдандағы жарқылдадым.
Ақынды ауылға ермек басып озып,
Жұлдыздай көзге түсіп жалқындадым,
– демекші, Жамбыл алдымен айтыста танылады. Айкүміспен, Сарамен, Бұрыммен айтыстарынан соң-ақ түлеп келе жатқан жыр-қыранның есімі ел ішіне аңыз болып тарай бастайды. Әсіресе, Сарамен, Бұрыммен айтыстары жастық дәуренінің қимас сырлы оқиғасына айналады.
Албан Бөлек батырдың қызы Сарамен ақын 1875 жылдың күзінде Қарқара жайлауында кездеседі. Айлы түнде, алтыбақан басында Сара тамылжытып ән айтады, Жамбылдың жас жүрегіне шоқ салып, неше алуан күйге түсіреді; шырайлы қыздың әдемі өңі балбырап, танадай көзі оттай жанып, еріксіз тартады. Ынтыққан Жамбыл көкірегінде жалын боп шарпыған арман барын, сол арманның асыл еркесін осы жайлаудан, ай нұрына қосып айналасын да нұрға бөлеп, сырмен тербеген сұлу әннен тапқанын жырға қосады. Сара да алтыбақанда тербетіліп, кісінің жүрегін жандыратын сан алуан әнге салады. Жамбылға тұспалдап жауап қайтарады.
Бұдан кейін де Жамбыл мен Сара осындай сауық кештерде, жиын-тойларда бірнеше рет кездеседі. Сараның “Угай-угай, әй-угай” деп салатын әні ақынның өмірлік сырына айналады. Екі өнерпаз өлеңмен табысып, жүрекпен ұғысады. Өмірлік жар болмаққа уәде де байласады. Бірақ әкесі қызды атастырған жеріне ұзатып жібереді. Жамбыл қыздың ұзатылған жеріне де барады. Ебін тауып кездеседі де. Сара сонда көзінің жасын зарына қоса төгіп отырып, өмір бойы арманда, шерменде болып, мұңлықта өтетінін айтады. Мұны сезген күйеуі бейшараны жәбірлеп, ұрып-соғады. Соншама қасірет пен қайғыны көтере алмай есіл Сара ақыры құсадан қайтыс болады. Осының бәрі есіне түскенде Жәкең:
– Сара десе дегендей еді-ау, шіркін! – деп күрсініп, үнемі терең ойға шомып, ыңылдап Сараның “Угай-айына” салып отырады екен. “Угай-угай, әй-угай” жұрт айтып жүргендей, Жамбылдың әні емес, Сараның әні. Бәлкім, Сарадан да бұрын келе жатқан ән болуы мүмкін. Қайырмасы да әйел шығарған ән екенін байқатады.
Жамбыл жиырма жеті жасында Айқым еліндегі бір тойда Қыдырма қызы Бұрыммен танысады. Бұрым да әнші, көрікті қыз екен, екеуі әуелі қайымдасып жөн сұраса келе бара-бара айтыстың ұзақ сүресіне түседі. Сан рет кездесіп, бірін-бірі жеңе алмайды. “Жамбыл-ау, бұл қызбен ұзақ айтыстың ғой, не жеңбедің, не жеңілмедің” – дегендерге: “Мен Бұрыммен айтысқанда жеңейін деп айтысып жүр деймісіңдер”, – дейді екен.
Айтыстың аяғы жарастыққа ұласады. Ақыры қызды алып қашады. Бірақ, қоршаған орта Бұрымды Жамбылдан айырып тынады. Қызды қайтармаған жағдайда жаңа ғана басы құралған Екей қайта бытырайтын болған соң Сарыбай Жамбылды күшпен көндіріп, Бұрымды төркініне қайтарады. Осы оқиға жас ақынның ойын ойрандап, жанын жаралайды. Махаббат, жастық мұңы Жамбылға терең ой салады. Әділетсіздікке налиды. Осылай жабырқап жүргенде әкесі құда түсіп Орынбек дегеннің қызы Момынды алып береді. Момын дүниеден ерте өтеді. Одан – Қожаш, Қожамберді, Қожақ атты үш ұл қалады. Жасы қырыққа таянғанда Жамбыл Тілеуқабыл қызы Қанымжанды еркімен айттырып алады. Жар қызығын, үй жылуын осы Қанымжаннан көреді. Қанымжаннан – Алғадай, Шымбай, Ізтілеу, Тезекбай туады.
Халық мұңшысы
Заманның ағымын аңғарған, төңіректегі құбылысты шолған, кедейдің күйін көрген, әділетсіздікті жан-тәнімен сезінген Жамбылдың тұла бойын ендігі жерде ашу-ыза кернейді, жұртқа бірдей өмірді аңсайды. Намысын кекке жаныған, көптің көкейіндегісін таныған Жамбыл байдан гөрі жүрегі, ары, пейілі таза кедейді жақыным деп таниды, солардың туын көтереді. Қоғамдағы теңсіздік ақынды тез есейтеді, ащы тілін, азаматтық үнін шығарады. Бұл шынында да көпшіліктің кисе киімге, ішсе тамаққа жарымаған; құлағынан күн көрінген, сіңірі шыққан, соры қайнаған, кісіні байлығына, мансабына қарай сыйлаған уақыт еді. Балбыраған бай мен қалжыраған кедейдің арасы жер мен көктей еді. Осының бәрін көзімен көріп, жанымен сезінген ақын көпшіліктің сөзін сөйлейді; ендігі жырлайтыны да сол “туғалы сөзі өтпеген, қолы есеге жетпеген, құлшылықтан кетпеген” кедейдің күйі, жарлы мен жалшының өмірі болады.
Ұзынағаш, Қаратас,
Қалқабайдай қайран жас,
Бекеттен нан қоймайды
Жалаңаяқ, жалаңбас.
Оған ауыз жарымас
Қысы-жазы қарны аш,
Қайтіп жаның ашымас,
Неткен заман қатыбас! — деген ақын енді бірде:
Жаман көйлек жыртылып,
От басында итініп.
Әрі дімкес, тамақ аш,
Әрі тұттай жалаңаш.
Аш бұралып, күн суық,
Жұрт соңынан жоқшылық,
Көшке ілескен итше ұлып, – деп ащы шындықты айтады.
Дуадақ болдым шөлі жоқ,
Аққу болдым көлі жоқ.
Сыбызғы болдым үні жоқ,
Асыл болдым құны жоқ.
немесе:
Бүйтіп көрген күн құрсын
Жапырақтай қалтырап,
Таусылғандай тынысың
Күнде жүрек қансырап–
деп, өзі айтқандай, құны болмаған а
| |  скачать работу |
Жүрегі жүз жыл жырлаған(Жамбыл) |
