БӨЛУ ТЕОРИЯСЫ: ӨТКЕН МЕН БҮГІНГІ
өндіруді кажетгі көлемде қамтамасыз етуі болмақ.
Әлемдік тәжірибеде турғындар табысын ивдексациялаудың екі негізгі турі белгілі: а) автоматты, б) жартылай автоматты, кейде келісімді дейді.
Бірінші турінде, жалақы баға индексінің өсуіне карай пропорциональды кобейіп, кеткен шығынды толык қайырады. Жалакының осындай жүйе бойынша есептелуі оны тиімді үйымдастыруға кері әсерін тигізеді. Себебі еңбек ақыны көтеру оньщ нәтижесімен ешқандай байланыста емес.
Екінші турі Еуропальщ экономикалык қауымдастық елдерінде кеңінен колданылады. Оның мәнісі мынада: жалакының баға өскенін ескере отырып, өсетіндігі жайы букіл екі деңгейінде усыныс жасалып шешіледі. Мувдай келісім кәсіподак, жумыс беруші және мемлекеттің катысуы аркылы жасалып, көп елдерде ғалым-сарапшыларды шақырады. Сосын кәсіпорын өзінің шамасына қарай өткереді, көбінесе үжымдық келісім жасау аркылы жүзеге асады. Мүндай тәртіп индексация механизмін нақты жағдайға, қаржы мүмкіндігіне және еңбек қатынастарына бейімдейді.’
Тулыну бағасы иңдексін анықтау ушін «тулыну коржынын» белгілеп алу керек. Ол әдетге ең қажетгі тауарлардан түрады. Тугыну қоржыны — ту/гыну игілігі мен қызметінің жиынтығы және адамға қоғамда белгіленген минималды тутыну деңгейівде қамтамасыз етіуді айтамыз. Оған жататындар: тағам-тамақтар, киім, аяқ киім, іш киім, гигиена мен санитария заттары, дәрі-дәрмек, жихаз, ыдыс-аяқ, мәдени түрмыс затгары, түрғын-жай, коммуналдық қызмет, мәдени-ағарту шаралары мен демалысты үйымдастыру, түрмыс қызметі, көлік, байланыс, мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу және әлеуметтік басқада кажеттіліктер. Бүларсыз адам емірін елестету қиын.
Әртүрлі әлеуметтік-демографиялык түрғындар топтарында игілік пен кызмет көрсетілуге түтыныс біркелкі емес, сондықтан түтыну қоржыны олардьщ әрқайсысьша белек есептеледі — балаларға, жүмыс істейтіндерге, зейнеткерге, кала және ауьш түрғынына.
Қазақстан Республикасында түтыну қоржыны қүрамы және қүрылымына 33 тауар мен қызмет көрсету тізбесі енген. Дамыған аддерде минимальды түтыну бюджетін кедейліктің шегі ретінде қарап, тізбеге емір сүруге қажетті тауар мен қызмет көрсетудің 300-ден астамын тізбесін қосады.
Қазақстан Республикасы Мемлекетгік статистика комитетінің мәліметі бойынша, негізгі түтыну қоржынының 33 тамак-тағам тізбесі айына бір адамға есептегенде 1995 жылы желтоқсанда 2338 теңге болған екен. Бүл сол уақыттағы минимадды жалақының 300 теңге қүраған кезі.
405Осы алшақтык экономистердің есептеуінше, тұтыну қоржыны қүны мен минималды жалақы денгейінің арасында 1997 жылға дейін сакталған. Шамамен тұтыну қоржынының кұны минималды жалакы деңгейінен 5-6 есе артык.
Дамыған елдер тәжірибесінің негізінде айтар болсақ, егер емір күны жыл бойы + — 5% болса, онда ол қалыпты құбылыс болғаны. Жыл бойы өмір денгейі көтерілсе — онда ол жақсы көрсеткіш; ал 5% темендесе, онда ол аса кауіпті емес. Егер өмір денгейі 5% -дан аса жоғарыласа (немесе өмір деңгейі төмендесе), ондай құбьшысты нарыктык экономикасы дамыған еддерде қолайсыз деп есептеледі. Мұндай жағдайда үкімет мына шараларды колданады: жалақы мен жәрдем ақыны көбейтеді немесе салықтарды төмендетеді. Біздің еліміздің үкіметі барлык жүмыскерге минимальды жалақыны көтере бермейді. Себебі онын кетерумен катар зейнет ақы, стипендия, кемек ақыны және басқада әлеуметтік төлемдерді есіруге тура келеді. Ол үшін косымша каржы кажет, әсіресе ол бюджеттен болмақ. Бюджеттің мүмкіндігі шектеулі және тауар мен кызмет жасауды нақты үлғайтпайынша, еңбек ақыны көтере беру инфляцияның күшюуіне алып келеді. Қазакстан Республикасы әлеуметтік қорғау және еңбек Министрлігі мамандарының ойынша, калыптасып отырған жағдайдан шығудын бірден бір жолы «адрестік» әлеуметгік корғауға көшу (яғни барлык категориядағы түрғындарды корғаудан накты адамды қорғауға көшу. Олардың табыстары минималды жалакыны орташа жан басына шакқандағыдан төмен). Баска шара ретінде олар орташа табысы қалыпты деңгейден жоғары отбасынын үш жастан аскан балаларынан жәрдем акы алып тастауды үсынады. Мысалы, АКДП-да жылына табысы 15 мың доллар күрайтындардан, ол ерлер жалакысының 70-%-ын қараса, онда әйелдер ауырғаны үшін, аяғы ауыр болғанында ешқандай әлеуметтік сақтандыру бойышда жәрдем акы алмайды. Жоғарыдағы мамандардың ойынша, азық-түлік тауарларынан косылған қүнға салықгы алу. Себебі тауар мен тағам түтыну қоржынының «таңбаланғандығын» қосып, ертеректе өндірілгендігі бюджеттен екендігі мөрленген.
XX ғасырдыц басында итальян ғалымы Вильфредо Парето мынаны айткан: табысты мөлшеріне қарай үлестіргенде кәдімгідей тепе-теңсіздік бой көрсетеді. Әлемдік тәжірибеде тепе-теңсіздік деңгейін анықтау үшін Лоренц кисығын қолданады.
Табыстың тепе-теңсіздік денгейін Лоренц қисығынан көруге болады. Ол 29-2 суретінде көрсетілген. Горизонталь өсімі бойынша отбасы пайызы орналасқан, онда отбасының бір бөлігіне сай келетіндей табыстың белгілі денгейіне иелік керсетілген. Абсолютгік тепе-теңдіктің теориялық мүмкіндігі К түзуімен керсетіліп, ол кез келген отбасының пайызы сәйкес болатындай табыс пайызын алатындығын көрсетеді. Егер барлық отбасының 20%-ы 20%-дай (яғни 1/5 белігі) жиынтық табысты алатын болса, 40%-40%, 60%-60% және с.с; онда А, В, С, Д, Е нүктелері К сызығына орналасады. К сызығы арасындағы (М) облысы —абсолюттік тепе-тендікті көрсетеді және Лоренц қисығы (L) табысты үлестірудін тепе-теңсіздік деңгейін байқатады. «М» облысы көп болса, немесе алшақтаса, онда К сызығынан қисық алыстайды. Демек табыстың тепе-теңсіздік деңгейі жоғары. Егер табысты накты үлестіру абсолютгі тең болса, онда Лоренц қисығы мен К сызығы дөп келер еді және алшақтық жойылады.
Тұрғын топтардың өз арасындағы жиынтық табысты үлестіруді сипаттау үшін Джини коэффициентін қолданады.
Бүл коэффициент итальян ғалымы Коррадо Джинидің (1884-1965 жж.) атымен аталған. Осы коэффициент арқылы тұрғындар табысын дифференциялаудың қалай өзгергендігін байқаймыз. Коэффициент көп болса, онда табысты үлестірудің тепе-теңсіздігі жоғары болады.
Тепе-геңсіздік мәселесімен кедейлік тікелей байланысты. Адамның кедей немесе кедей еместігін калай аиыктауға болады? Мұны аныктау үшін кедейлік көрсеткішін қодданады. Ол табыс деңгейінің айнасы, сондыктан минимальды өмір деңгейін сүйемелдеу үшін кажет: Кедейлікті аныктаудың негізіне отбасы шамасы (қанша адамнан түратыны) жатады. АҚШ-да 1990 жылы кедейлік көрсеткіш бір адамнан түратын отбасына жылына 7777 долларға бағаланған, екі адамға — 10426 долл., үш адамға — 13078 доллар, терт адамға -15730 доллар болған. АКШ-да барлық тұрғындардың 13,5%-дайы немесе шамамен 33 миллиондай адам кедейлік кейіпін киген.’ Казакстан Республикасы статистика комитетінің мәліметі бойынша, республиканын 64% түрғыны кедейлік деңгейінде трады.
Отбасы шығындарын (бюджетін) статистикалық зерттеу негізінде неміс экономист-ғалымы Эрнст Энгель (1821-1896 жж., сол кісінің есімімен аталады) ол мынандай зандылықты ашқан: азық-түлік сатып алуға арналған тұрғындар табысы бөлігінің сол табыстың өсуіне байланысты қатынасы, жалпы табысқа кемиді. Әр елдегі және әр жылғы статистикалык мәліметтерді талдап, ол мынаіщай қорытывдығы келген: отбасынын табысы көп болса, онда «төменгі рангтағы» — азык-түлік тауарын алуға шығынды аз жұмсайды. Энгельдің сөзін келтірейік: «Әртүрлі бюджетті зертгеу табыс аз болғанда, оның көп бөлігі тамақкд кететіндігін ғана керсетіп койған жоқ, сондай-ақ тамақтанудың төмен дәрежеде екендігін байқатты; табыс аз болған сайын, оның көп белігі физикалық (күш-қуат) мәніне жүмсалады және рухани дамуға аз калатындығын көрсетті».
Осы зандылық кейінірек «Энгельдің бірінші заңы» болып аталды. ХХ-шы ғасырда статистикалық зертгеу материалдары керсеткендей, бүл заң тек бай және кедей отбасыдарына ғана емес, сондай-ақ бай және кедей елдерге де қажеттігін дәлелдеді. Демек, тамаққа жұмсшіатын отбасы шығындарынын үлес — мөлшерінен, адамнын әлаукаттылығы денгейін байқауға болады. Бүл керсеткіш кдзір халыкдралык статистикада кодданылады (егер отбасы табысынын 50% тамакка жүмсалса, ол кедей саналады).
Кенестік бюджет статистикасынан алынған, бүрынғы КСРО-ға арналған 1988 жылғы Энгель кисығы 29-3 суретте көрсетілген.
Кедейлік деңгейін төмендету үшін мемлекет мынандай шараларды қабылдауы керек: кадрларды дайындау және қайта дайындаудың үлғайтылған бағдарламасы, түрғындардың жеке топтарын әлеуметтік қорғау механизмін жасау және табыспен аз қамтамасыз етілген тұрғындар тобын қолдау бағдарламасын қаржыландыру.
Сурет 29-3. Бурынғы КСРО-ға арналған Энгель кисығы, 1988 ж.
Мамандар мен ғалымдар кедейлікпен күресудің кальштасқан түжырымы жок. Кейбір экономистер (Дж. Кейнс және оның ізбасарлары) жоғарыдағы шараларды үлғайтуды үсынады. Неоклассиктер — кедейлікпен күресудің бағдарламасын кысқартуды үсынады, себебі мүндай бағдарламалар мемлекеттік бюджеттің күйзелісін күшейтеді.
Нарык өзінен езі табысты әділетті үлестіре алмайды. түрғындардың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етпейтіндігі белгілі. Сондықтан да табысты үлестіру аясында мемлекеттің араласу қажеттілігі туады. Мемлекет табысты мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлуді жүзеге асырады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік жиынтық шығыны арасында әлеуметгік қажеттіліктер үлесінде кадрлар дайындау шығыңдары және қайта дайындауға (ЖҮО-нің орташа 5%-ы) елеулі орын алады. Бүл қазіргі өндірістің жаңа технологиялық базиске етуіне байланысты сапалы жаңа жүмыс күшіне объективті кажеттіліктен туған.
5. КӨЛ
| |  скачать работу |
БӨЛУ ТЕОРИЯСЫ: ӨТКЕН МЕН БҮГІНГІ | 
