БӨЛУ ТЕОРИЯСЫ: ӨТКЕН МЕН БҮГІНГІ

Табыстарда дифференциялаудың нақты жағдайын анықтау көлеңкелі экономика саласындағы еңбексіз табыстар мәселесін карауды талап етеді. Экономикалык әдебиетгерде әзірше «көлеңкелі экономика» үғымын анықгаудьщ калыптаскән көзкарасыжоқ. Кейбір экономистер «көлеңкелі экономика» кұрделі жиышъік әртүрлі өңдірістік қатьшастар десе, баскалары оны арнайы бақылау мен есептеуден жасырынған әкономикалық кызмет түріне балайды, ұшіншілері, «көлеңкелі экономиканы» барлық қызмет түрлерімен байланыстырып, оның әлеуметтік және деструктивті қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталғанын айтып, адам бойындағы жағымсыз іс-әрекетті байкатады (қару шығару мен сату, наркотиктер және басқалары.) Айтылған көзкарастар кәдімгідей нанымды, объективті нақты қатынастарды көрсетеді, бірак мәселенің бір аспектісін ғана карастырады.

Шынында көлеңкелі экономиканы жалпы тұрде қоғамда еш бақылауға келмейтін кызмет көрсеіу мен тауарлы — материалдық кұндылыктарды өндіру, бөлу, айырбастау, түгынумен анықтауға болады. Ол өзіне шаруашылық ережелері мен нормативтік қүжаттарда баяндалғаннан мүдде баска және анықталмаған, регламенттелмеген экономикалык кызмет тұрлерін бойына сіңірген.’ Басқа да халык шаруашылығы секгоры мен қатар, көлеңкелі экономика салыстырмалы тұрде экономиканың жеке секторы болып табылады. Шаруашылық жүйесіне байланыссыз-ақ ол барлық едцерде емір сүруде. Сарапшьшьщ бағалауынша, жалиы ұлттык өнімде оның үлесі шамамен Итағіияда 20-30%. Норвегия мен Швецияда 6-17%, АҚШ-да 8-14%, Канада мен Францияда 5-8% арасында болады. Қазақстан Республикасында «квлеңкелі экономика» ауқымы туралы біркелкі мәліметжоқ. Кейбір мәліметтерде — 22% көлемінде көрсетіледі. Шетел мамандарынын бағалауынша, бұрынғы КСРО «көлеңкелі экономикасы» дамыған дүние жүзіндігі 20 елдің санатына енген. Олардың есептеуінше, «көленкелі» секторда жалпы үлттык өнімнің 5-7% ендіріледі. «Көленкелі экономиканың» мұндай ауқымы мемлекетгік меншікгін монополист болуы аркасында жүзеге аскынаны түсінікгі.

Алғашқы рет бұрынғы Совет Одағында «көлеңкелі экономиканың» масштабын елеу XX ғасырдың 70-ші жылдары жүзеге асырылды. «Көлеңкелі экономиканы» зерттеумен 80-ші жылдары әртүрлі ғылыми-зерттеу институттары мен үйымдары айналысты. Алайда қазіргі уақытқа дейін «Көлеңкелі экономика» мәселесі мемлекеттік органдар тарапынан еліміздің ешбір ғылыми мекемесіне таддаудың оқшауланған объектісі ретінде койылмады. Оған қарамастан «көленкелі экономика» арнайы қан жүйесі сияқты халық шаруашьшығының барлық аясын қамтып отыр.

XX ғасырдьщ 80-ші жыцдардың басында кейбір елдердің парламенті мен үкіметінде көлеңкелі экономиканы талдау үшін арнайы жүмыс тобы қүрылды. Мысалы, Австрияда 1984-ші жылдан бастап осыңдай топ жүмыс істеуде. Олар көлеңкелі экономиканың өмір сүру аясын, көлемін және даму тенденциясын таддайды. Ондай тол Францияда, Англияда, Португалияда, Голландияда күрылған. АҚШ-да осы мәселемен айналысатын ғылыми үйымдар мен жеке зерттеушілерге ірі каржы белінген. Қазақстан Республикасы басқа елдердің тәжірибесін зерттей отырып, сондай қүрылым қүруы кажет. Онын басты мақсаты келешекте халықаралық стандартка сай «көлеңкелі экономиканы» бақылау мен есептеудің масштабын калыптастыру.

Біздің республиканың экономикасына бейімделіп «келеңкелі экономика» күрылымына төмендегідей элементтердің жиынтығы ретінде қарастыруға болады: а) жалған (жалған құнның басым болуы және ресми экономика шеңберіндегі тұтыну күны); ә) ресми емес (регламенттелмеген және азаматтардьщ анықгалмаған кызметін (іс-әрекеіін) қамту); б) формадды емес (ресми экономикадағы формадды емес байланыстарды қолдауға негізделген және ресми экономиканы қозғайды); в) элитарлы — тұйықталған (шектеулі түлғаларға арнайы жүйе бойынша қызмет көрсету); г) криминалданған (ресми экономика қүзырындағы қызмет және салт-дәстүрге кдрсы әдістермен жүзеге асады; д) криминалды экономика заңға қарсы жасырын, арнайы экономика шеңберінен тыс қызмет жасайды); е) криминалды квазиэкономика (азаматтардың мүлікі мен жеке табыстарын экономикадан тыс зорлық-зомбылық жасау аркылы белу және ресми экономикаға шек қоймай әсер ету. «Көлеңкелі экономика» күрылымын 26-4 суреттен кдраңыз.

Қазақстан Республикасында жасырын меншік түрлері және жалған экономика субъектілері, негізгі тәсілдері, аясы көптен бері

411қалыптасқан. Олармен күресу арнайы құқык, сактау органдары үшін де қиындау. «Көлеңкелі экономикамен» күресудің бірден бір тәсілі алдағы кезде электронды ақшаға көшу болмақ.1 Мұнда ақшанын, колда болғандығы, түскен көздері жұмсалған бағьптарыньщ жасырын екені жойылып, инфляцкямен кұресу күшейеді, халык түгынатын тауар өндірісін калыптастырады, тауар сұранымы мен ұсынымын баланстайды, кәсіпкерлік пен дұрыс бәсекені дамытады, қазіргі материалды ресурстарды үлестіру (бөлу) жүйесін езгертеді, сауда биржасын дамытады және т.б. «Көлеңкелі экономиканың» халықаралык шеңберде таралуы оньщ қауілтілігін артгыра түседі.

Демек, «көлеңкелі экономика» факторын нақты тәжірибеде ескермеу, мемлекеттің кептеген акшалай каржысын шығынға ұшыратады, келеңсіз әлеуметгік-экономикалық салдарға-ак жағалы тектін түрі. Пластикалык (несие)

қылмыскерді өсіреді, алаяқтык, тауарды фальсификациялауға, ұрлауға, қызмет құзырын артық сілтеуге және баскдца қылмысқа — ұрындырады.

КАТЕГОРИЯЛАР МЕН ТЕРМИВДЕР

Еңбек саны, еңбек сапасы, еңбекгі мөлшерлеу, еңбек шегі; түлыну шегі; жалақы, номиналды және нақты жалақы, тарифтік жүйе, тарифтік-квалификациялық анықтама; сыйақы, тарифтік сетка. тарифтік ставка, жалақының аудандық коэффициенті; әлеуметгік әділеттілік, әлеуметгіктөлем, отбасы табысы, нақты табыс, еңбексіз табыс, минималды тұтыну бюджеті, рационалды тұтыну бюджеті, тұрғындар табысын индексациялау, сақталған ақшаны индексациялау, күн көру деңгейін индексациялау, табыс тепе-теңсіздігі, кедейлік шегі, кедейлік сызығы, «көлеңкелі экономика», ресми емес экономика, жалған экономика. формалды емес экономика.

САБАҚТЫҢ ҮЛГІ РЕТІНДЕГІ ЖОСПАРЫ

1.  Табыстың теориялық негізінің қалыптасуы және бөлінуі.

2.  Әлеуметтік қорғаудың және кепіддіктің мән-жайы.

3.  Әл-ауқаттылық пен табысты дифференциациялау.

МӘНЖАЗБА МЕН БАЯНДАМА ТАҚЫРЫПТАРЫ

1.   Нарық және тұрғындарды әлеуметтік қорғау.

2.   Нарыққа өту кезінде тұрғындардың табысын индексациялау.

3.  Дамыған еддердегі еңбек ақы эволюциясы.

12. Табыстағы тепе-теңсіздікті калай елшеуге болады?

Қолданылған әдебиеттер:

1. «Экономика теория негіздері», Алматы «Санат» 1998 жыл
2. «Экономическая теория», В.Д.Камаев, Москва 1998 год.

1 2 3 4 5

скачать работу

Отправка СМС бесплатно