Дем алу және дем шығару механизмі

Демді әдеттегідей жай ғана ішке тартып қоймай, одан әрі демді келгенше тереңдете түссе, адам қалыпты тыныс ауасына қосымша 1500-2000 мл ауаны жұта алады. Осылайша қатты дем алғанда қалыпты тыныс ауасына қосымша жұтылатын ауа көлемін резервтік дем алу ауасы дейді. Сөйтіп, демді қатты ішке тартса тыныс жолдарын толтырып өкпеге жететін ауа мөлшері ҚТА (500мл) мен РДАА- нан (1500-2000мл) тұрады. Мұнда дем алу мөлшері дейді.Ол 2000-2500 мл-ге тең.
Қалыпты тыныс алу кезінде әдеттегідей дем шығарып, дем алмастан күшпен дем шығарса, тағыда сыртқа 1000-1500 мл ауа шығаруға болады. Мұны резевтік дем шығару ауасы (РДША) дейді. Бұл ауа қалыпты жағдайда өкпеде сақталады, тек демді қатты шығарған сыртқа шығады, сондықтан бұл қор ауа деп те атлады. Сонымен үш түрлі ауа – қалыпиы тыныс ауасы, резервтік дем алу аусы және резевтік дем шығару ауасы бірігіп өкпенің тіршілік сыйымдылығын (ӨТС) құрады.ӨТС=ҚТА+РДАА+РДША ӨТС=500мл + 2000мл +1500мл=4000мл.

Былайша айтқанда ӨТС- дегеніміз терең дем алып, іле-шала терең дем шығарған кезде сыртқа шығатын ауаның көлемі. ӨТС ересек адамда 3500-5500мл-дей . ӨТС адамның жасына, жынысына, бойына, дене еттерінің (оның ішінде тыныс еттерінің) күшіне (ширақтылығына) байланысты болады. ӨТС қарт адмда аз, оның қабырға шеміршектері қатайып, өкпесінің серпімді қабілеті төмендейді, сондықтан демді ішке тартқанда кеуде қуысы онша кеңімейді, өкпесі керегінше жазылмайды. Ер адамға қарағанда әйелдің көкірек қуысы тарлау,ал жолақ еттері әлсіздеу келеді. Сондықтанда әйелдеде ӨТС төменірек болады.Спортшы адамның тыныс еттері ширақ, күштірек келеді де, дем алған кезде көкірек қаттырақ керіледі, ӨТС-і жоғары болады.

ӨТС-ті, оның құрамындағы ауа түрлерінің көлемін спирометрмен өлшеп немесе спирографпен жазып, олардың мөлшерін спирограмма арқылы табуға болады.

Күш салып терең дем шығарған сәтте 1000-1500 мл ауа сыртқа шықпай өкпеде қалып қояды. Мұндай ауа қалдық деп аталады. Қалдық ауамен резевтік дем шығару ауасы қалыпты дем алып, дем шығарытын кезде әрдайым өкпеде қалып отырады. Мұндай екі түрлі ауаның қосындысы функциялық қалдық ауа (ФҚА) деп атал

ФҚА=ҚА + РШДА

Ал, қалыпты дем алған кезде функциялық қалдық ауа (ФҚА) қалыпты тыныс ауасымен (ҚТА) арласып, әрдайым аздап жанарып отырады. Демді мейілінше ішке тартқан кезде өкпені толтырған ауаның жалпы мөлшері өкпенің жалпы сыйымдылығы (ӨЖС) мен қалдық ауадан (ҚА) тұрады.

ӨЖС=ӨТС+ҚА

Өкпедегі қалдық ауаның мөлшшшері жанама әдіспен (азот немесе гелий көлемін анықтау арқылы) анықталады. Әдетте қалыпты ауа өкпенің жалпы сыймдылығының ( ӨЖС) 20-30% -іне тең. Қарт адам өкпесінің серпімді қабілеті төмендеп шеміршегі қатайғандықтан өкпенің тіршілік сыйымдылығы азайып кетеді, ал қалдық ауаның көлемі керісінше, көбейе түседі.
Тыныстың минуттық көлемі.

Бір минут ішінде өкпе арқылы өтетін ауаның көлемі тыныстың минуттық көлемі (ТМҚ) деп аталады. Тыныстың минуттық көлемі бір минут ішінде өкпеге келіп түсетің оттегімен сыртқа шығарылатын көмір қышқылы мөлшерінің ара қатынасына яғни зат алмасу қарқынына байланысты. ТМҚ әдетте орта есппен 6-9 л болса, ал ауыр қара жұмыс істеген адамда 100-120 л-ге жетеді, тіпті одан да асады. ТМҚ қалыпты жағдайда шығарылған ауаны Дуглас қабына жинап, газ санақшысынан өткізу арқылы өлшенеді немесе қалыпты тыныс ауасының (ҚТА) көлемін бір минуттық тыныс жиелігіне (МТЖ) көбейту арқылы анықталады. МТЖ ересек адамда 14-20 ТМҚ осы аталған екі көрсеткіш мөлшеріне қарай өзгеріп отырады. ТМҚ өкпенің желдену мөлшерін, өкпе вентиляциясын көсетеді. Бірақ өкпенің жалпы желдену мөлшеріне альвеолалық желдену мөлшері тең болмайды (кем келеді), өйткені өкпе көпіршігіне сырттан келген ауаның тек 70%-і ғана енеді, қалғаны өлі кеңістіктің желденуін көрсетеді. Альвеолалық желдену өкпедегі ауаның минут сайын жанарып отыру мөлшерінің, өкпедегі газ алмасу қарқының көрсеткіші. Қалыпты тыныс алу кезінде альвеолалық желдену біркелкі болады. Мысалы, өлі кеңістік ауасы 150 мл, ал минуттық тыныс16 болса, өлі кеңістіктің желденуі (ӨКЖ) 150·16=2400мл тең. Ал ӨЖЖ (өкпенің жалпы желденуі) 8000 мл делік, онда альвеолалық желденуі бұдан өлі кеңістіктің желденуі мөлшеріндей кем болады, яғни 8000мл-2400мл=5600мл тең. Егер тыныс жиілігі екі есе өссе, онда альвеолалық желдену төмендейді. Мысалы, өлі кеңістіктің желденуі 150·32=4800мл болса, альвеолалық желдену-8000-4800=3200 мл болады, яғни ол көп төмендейді. Сонымен өлі кеңістіктің желдену мөлшерінің өкпеде өтетін газ алмасуына әсері зор.

Өлі кеңістік.

Ауа жолын дайлаған ауа, газ алмасу процесіне қатыспайды, сондықтан бұл жол өлі кеңістік деп , ал ондағы ауа өлі кеңістік ауасы деп аталады. Өлі кеңістік көлемін анықтау үшін өлген адамның ауа жолын сұйық гипске толтырады да гипс қатқан соң оны басқа ыдыстағы суға салады, сөйтіпығысқан су көлемі арқылы өлі кеңістік өлшенеді. Ол орта есеппен 140-150мл . Өлі кеңістік көлемі ауа жолы құрлысының ерекшеліктеріне байланысты және тыныс ағзаларының қызмет ету қабілетіне қарай ұдайы өзгеріп отырады. Сондықтан өлі кеңістік анатомиялық және физиологиялық болып екіге бөлінеді.
Автомиялық өлі кеңістіктің аумағы қан тамырларымен қамтамасызданбаған немесе желденбейтін альвеолалардың санына байланысты.

Физиологиялық өлі кеңістік альвеолалық желдену мөлшері және өкпедегі қанның көлемдік жылдамдығына байланысты.
Альвеолалық желдену (VA) деңгейімен қан айналысының кіші шеңбері арқылы өтетін қан көлемінің (Q) ұдайы өзгеріп отыруына байланысты физиологиялық өлі кеңістік бірде кеңейіп, бірде тарылып отырады. Бұл тәуелділікті альвеолалық желдену көрсеткішін қан айналу жылдамдығы көрсеткішіне бөлу арқылы анықтауға болады.

Желдену мен қан ағысы ( перфузия) өкпенің әр жерінде әртүрлі, кейбір альвеолаларда қан ағысы төмен не мүлде жоқ. Керісінше қан ағысы әдеттегідей болса да желденбейтін альвеолалар болады. Сонымен өлі кеңістік аумағының ұлғаюы газ алмасуының төмендегенің көрсетеді. Оның кеңеюі альвеолалық желденумен альвеола қабырғасындағы көлемдік қан айналу жылдамдығына байланысты, сондықтанда бұларға әсер ететін әртүрлі факторлар өлі кеңістік көлемін өзгерте алады. Мысалы, бронх еттері жиырылса, альвеолалар қабынса ауаның өкпеге өтуіне кедергі туады, сөтіп өлі кеңістік кеңейді.
Анатомиялық өлі кеңістіктің мынадай биологиялық маңызы бар:

1. Ауа жолының ішкі жағын астарлаған шырышты қабық ұдайы дымқылданып тұратын болғандықтан өкпеге өтіп бара жатқан ауа да дымқыл болады және тыныс жолы қырғап кетпей, ұдайы дымқыл күйінде сақталады.

2. Өлі кеңістік ауаға ілесіп келген шан-тозанды, ондағы микроптарды одан әрі өткізбейді, сөйтіп өкпені , демек бүкіл адам денесін іңдеттен қорғайды. Ауадағы ұсақ заттар шырышты қабықтын бетіне қонады да, осы арадағы кірпікше эпителийдің қимылымен сыртқа қарай ығыстырылады. Егер жиналып, тоқталып қалса, жөтелу, түшкіру , рефлекстері туады да сыртқа шығарылады.

3. Өлі кеңістік альвеоланы ыстық суықтан сақтайды, ауа жолындағы шырышты қабықтың қан тамырлары кеңейсе суық ауа жылынады, ал тарылса ыстық ауа суиды. Сөйтіп өкпеге кіретін ауаның қызуы ұдайы бірқалыпты ұсталады.
Өкпе мен тканьдегі газ алмасу.

Дем алғанда өкпеге кіретін атмосфералық ауа мен деммен бірге шығатын немесе альвеолалық ауаның құрамындағы әр газдың мөшерін жеке салыстырып өкпе альвеоласындағы газдармен қан құрамындағы газдардың өту бағытын байқауға болады.
Негізгі газдар атмосферада, оның жеке қабаттарында ұдайы бір мөлшерде болады. Адам дем алғанда осы атмосфералық ауа өкпеге енеді, ал өкпедегі альвеолалық ауа мен дем шығарғанда шығатын ауада оттегімен көмір қышқыл газ мөлшері ұдайы өзгеріп отырады: оттегі азайып, көмір қышқылгаз көбейеді.

Деммен бірге шығатын ауамен альвеолалық ауадағы оттегімен көмір қышқыл газ мөлшерін салыстырсақ деммен шыққан ауада оттегі көбірек, көмір қышқыл газ азырақ: альвеолалық ауа өкпеден шығарда тыныс жолындағы атмосфералық ауамен араласып кетеді.

Өпеде газ алмасуының негізгі көрсеткіші- альвеолалық ауадағы газдардың құрамы мен мөлшері. Атмосфералық ауамен альвеолалық ауа құрамындағы газдардың мөлшерін салыстырсақ, оттегінің атмосферадан қанға, ал көмірқышқыл газдың қаннан альвеолаға өтетінің байқауға болады.

Белгілі тканьмен құрамындағы газдармен алмасу тәртібін білу үшін қандағы газдардың физикалық жайымен мөлшерін, кернеу күшін анықтап алу қажет.

Әрбір газ қанда еріген не химиялық жолмен байланысқан күйінде кездеседі. Биологиялық мембрана арқылы тек еріген газдар өтеді.

Газдар қан айналысының үлкен және кіші шеңберлеріндегі капилярлардан бір тәртіппен өтеді, сондықтан өкпеде немесе белгілі тканьде өтетін газ алиасуын бірге қарауға болады.
Әрбір газ бір және бірнеше қабатты мембранадан өте алады. Оның өтуі мембрананың екі жағындағы меншікті қысымға, ондағы айырмашылыққа байланысты. Басқаша айтқанда, газ бір жерден екінші жерге қысымның жоғарғы жағынан төмен жағына қарай диффузия жолымен көшеді.
Ауадағы газдың меншікті қысымын білу үшін алдымен оның мөлшерін және барлық газдардың жалпы қысымын анықтап алу қажет.
Қандағы жалпы газ қысымын 1858 ж. И.М. Сеченов анықтаған. Әр газдың меншікті қысымы қанда кернеу күшіне тең болса, сұйықтықта және ерітінді үстінде газ тепе-теңділігі пайда болады. Ал газдың меншікті қысымы кернеу күшінен жоғары болса, ол ери бастайды, кернеу күші жоғары болса, газ сұйықтықтың құрамынан бөлініп шығады.

Кернеу күші деп бір молекула газдың ерітіңдіден сырт

1 2 3 4

скачать работу

Отправка СМС бесплатно