Дем алу және дем шығару механизмі
қа шығаруға жұмсайтын күшін айтады.
Газдың еруі ерітіндінің құрамына, сұйықтықтың үстіндегі газ қалпында сақталған газдардың көлемі мен мөлшеріне, ерітіңдінің температурасына және газдың табиғатына байланысты болады. Газдың ерітіндіге көшуі мен ерітінді үстіңдегі газдар қатарына шығуы арасында тепе- теңдік болады. Газ молекуласының ерітіңдіден бос газдар арасына шығарытын күшін газдың сұйықтықтағы кернеуі деп атайды.
Бір жағынан газдың альвеола ауасындағы меншікті қысымын, екінші жағынан сол газдың артериясымен венадағы, сондай-ақ тканьдегі кернеу күшін өзара салыстыра отарып, газ диффузиясының бағытын анақтайды.
Қан айналысындағы кіші шеңберіндегі капилярларда, оттегінің меншікті қысымы венадағы кернеу күшінен 60 мм жоғары, сондықтанда оттегі альвеоладан венаға ауысады, сөтіп вена қаны артерия қанына айналады. Вена қаныңдағы көмір қышқыл газдың кернеу күшті альвеоладағы меншікті қысымнан 6мм жоғары. Айырмашылықтын аздығына қарамастан көмір қышқыл газ венадан альвеолаға өтеді. Бұл газдың физикалық қасиетіне байланысты-СО2 қанда тез еритін газ, оның дифузиялық қасиеті де оттегінікінен әлдеқандай жоғары.
Қан айналысының үлкен шеңберіндегі капиллярлардағы оттегі артериядан тканьге ауысады, өйткені оттегінің қандағы кернеу күші тканьдегі кернеу күшінен сынап бағанасы бойынша 80 мм жоғары.
Көмір қышқыл газдың тканьдегі кернеу күші қандағыдан 20мм жоғары, сондықтанда көмірқышқыл газ тканьнен қанға ауысады.
Сонымен қандағы газдардың диффузия арқылы бір жерден екінші жерге өтуі, негізіне әрбір газдың мембрананың екі бетіндегі меншікті қысымына мұндағы айырмашылыққа байланысты. Оттегі т.б газдар, сөзсіз қысымы жоғары жатқан қысымы төмен жаққа қарай ойысады. Мұнымен бірге газ диффузиясына басқа да факторлар әсер етеді. Оларды газ алмасуына жалпы және арнайы әсер ететін факторлар деп екі топқа бөлуге болады.
Жалпы әсер ететін факторлар:
1. Газ атаулының диффузиялық қасиеті. Мәселен, көмір қышқыл газдың бұл қасиеті оттегінікінен 24 есе жоғары. Сондықтан көмір қышқыл газдың меншікті қысымы аз болса да мембрана арқылы өте алады.
2. Мембрананың өткізгіштік қасиеті. Бұл қасиет неғұрлым жоғары болса, газ диффузиясы да шапшан болады.
3. Минут сайын қанға өтетін газ мөлшері қан айналысының жылдамдығына байланысты.
4. Артериямен вена арасындағы көпіршелер қан айналысына қатысады да капиллярдағы қанның ағысын, оның шапшандығын өзгертеді, демек бұл да газ диффузиясына әсер етеді.
Өкпедегі газ алмасуына арнайы әсер ететін факторлар:
1. Өкпедегі ауаның көлемі. Бір минут ішінде өкпеге кіріп шығатын ауаның көлемі өсіп қан ағысына сәйкес келсе, өкпемен қан арасындағы газ алмасуы шапшандайды.
2. Өкпе капиллярындағы қан мен альвеоладағы ауаның ортасындағы бөгет эндотелий мен альвеола эпителиінің жұқалығы (4мкм), қандағы газдармен альвеоладағы ауаның өзара жанасу дәрежесі. Егер адамның екі өкпесіндегі альвеолаларды жазып жіберсе, олар 100м2 орын алар еді. Газдардың осндай аудан арқылы альвеолалармен беттесуі нәтижесінде диффузия да жеңілмейді. Ал ауру адамда өкпенің газдармен беттесу көлемі азайып кетеді, бұл газ алмасуына кедергі жасайды.
3. Оксигемоглобиннің ткань капиллярында ыдырау дәрежесі мен қанда еріген қан көлемінің өсуі бұлар жоғары болса, тканьде газ алмасу жеңілдей түседі.
4. Белгілі бір тканьннің оттегіне мұқтаждығы – мембрана арқылы тек еріген агз ғанаөте лады, оксигемоглобинтез ыдырап, оттегі неғұрлым көп бөлінсе, оттегі тканьге соғұрлым тез өтеді. Осы жағдайда ткань оттегіне неғұрлым мұқтаж болса, ол оттегін соғұрлым тез сіңіреді.
Денеде газ алмасуы негізінен физикалық заңға бағынады, бірақ оған көптеген биологиялық процестерді өзгерте отырып физикалық процестерді де реттейді.
Оттегінің қан арқылы тасымалдануы
Оттегі көбінесе гемоглобинмен қосылып оксигемоглобин түрінде тасымалданады.
Қандағы газдардың, әсіресе еріген газдардың жалпы көлемі олардың атмосферадағы меншікті қысымына байланысты. Оттегінің меншікті қысымын әдейі жоғарылатса, ол қанда көбейе түседі. Ал капиляр эндотелиінен тек еріген газ өтетіні белгілі, осыған орай оттегі тканьде де көбірек өтеді. Оттегінің бұл қасиеті медицинада емдеу мақсатымен кеңінен қолданылыды. Адам оттегіне толы қысым камерасына кіргізіледі де оттегінің қандағы меншікті қысымы көбейтіледі. Мұның нәтижесінде қанда гемоглобин оттегімен әрекеттесіп, түгелдей оксигемоглобинге айналады, еріген оттегінің көлемі де арта түседі, сөтіп қан әбден оттегіне қанығады. Гемоглобиннің толық рксигемоглобинге айналуы, яғни 100мл қандағы оттегінің мейлінше көбеюі қанның оттегіне қанығу сыйымдылығы деп санслсды. Әдетте бір литр қанның оттегіне деген сыйымдылығы 180-200мл. Мұны қандағы гамоглобин мөлшеріне қарап есептеп білуге болады. Бір грамм гемоглобин 1,34мл оттегімен әрекеттесетіні белгілі. Демек, бір литр қанда 140г гемоглобин болса, осы санды 1,34-ке көбейтіп, қанда қанша оттнгі бар екенін анықтауға болады.
Оттегі артерия қанынан тканьге түгелдей өтпейді, оның біразы ғана қанын да қалып қояды.
Оттегінің артерия қанынан тканьге келіп сіңген бөлігін оттегін сіңіру коэффициенті деп атайды. Мұны білу үшін артерия қаныңдағы айырмашылық есептеп шығарылыды да, бұл артерия қанының оттегі сыйымдылығына бөлініп, 100-ге көбейтіледі. Осылай шығару арқылы оттегінің сыйымдылығы артерия қаныңда 200млл-ге, венада 120млл-ге тең екені анықталды. Демек, оттегін сіңіру коэффициенті (200-120): 200• 100= 40%. Әдетте тыныш отырған адамда ол 30-40%; қара жұмыс істеп көп күш жұмсаған адамда 50-60%-ке жетеді. Зор қарқынмен қызмет атқарған ағзаның оттегін халықты жаппай зақымдаушы қаруларға ядролық қондырғалар, химиялық және бактериологиялық құралдар жатады. Ядролық қару – ең қуатты зақымдаушы құрал, ол жарылу арқылы әсер ететін және ядролық ыдырау кезінде бөлінетін энергияны пайдалануға негізделген.
Жапонияның Хиросима мен Нагасаки қалаларына Америка құрама Штаттарының ядролық бомба тастауы бүкіл әлемді дүр сілкіндірді. Бұл тұрғындардың ядролық қарудың табиғатынан, оның жарылу кезіндегі және одан кейінгі зақымдаушы қасиеттерінен бейхабар болуы, зақымданған территорияларда жүріп – тұру тәртібін білмеуі, қандай да болмасын қорғану құралдарының мүлдем жоқтығы салдарынан бейбіт халықтың шығынына әкеп соқтырды. Адамдардың радиоактивтік сәулелермен зақымдануының әсері қазіргі кезге дейінгі білініп келеді. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін экономиялық жағынан қуатты империалистік державаларды билеуші топтары өздерінің сыртқы саясатын Совет Одағына және басқа да социалистік елдерге қарсы агрессиялық соғыс тұрғысынан құрды, мұның өзі жанталаса қарулану, өз армияларын ядролық, химиялық және биологиялық қарулармен жарақтандыру күш көрсету саясатының басты факторларына айналды. Ракеталық – ядролық қарудың пайда болуы қазіргі заманғы соғыс пен оны жүргізу әдістеріне деген көзқарасты да түбірімен өзгертті. Коммунистік партия мен Совет үкіметі жаппай зақымдаушы қаруға тыйым салу мен толық жою жолында күресуде және оны дәйекті түрде жүзеге асырып отыр. Совет үкіметі бейбітшілік және халықаралық қакіпсіздікті нығайту жолында бірқатар нақтылы ұсыныстар жасады. КПСС Орталық Комитетінің апрель – 1985ж. пленумында жасаған баяндамасында КПСС Орталық Комитетінің Бас секретары М. С. Горбачев жолдас былай деді : Біз мынаған кәмәл сенеміз : дүние жүзілік соғысқа жол бермеуге болады. Бірақ тәжірибе көрсетіп отырғандай, бейбітшілікті сақтау және жалпыға бірдей қаұіпсіздікті қамтамасыз ету жолындағы күрес – оңай іс емес, ол үсті – үстіне жаңа кү – жігерді қажет етеді. Империализмнің кінәлісынан халықаралық жағдай әлі де мазасыз және қауіпті күйінде қалып отыр. Адамзат таңдау алдында тұр : не шиеленіс пен егісті одан әрі ушықтыра беру керек немесе ядролық жанжалға материалдық әзірлік процесін тоқтарлықтай өзара қолайлы уағдаластықтарда сындарлықпен іздестіру керек. Империалистік елдердің, әсіресе АҚШ-тың барған сайын өрістеп отырған жанталса қаруланы саясаты, қазіргі заманғы стратегиялық шабуыл құралдарының – ядролық қарудың ұшу қашықтығы мен зор қиратқыштық сипаты жағынан шексіз мүмкіндіктері совет адамдарының ядролық қарудың зақымдаушы факторлары жөнінде хабардар болуын, сондай – ақ одан қорғанудың қазіргі кезде бар құралдары мен әдістерін жақсы білуін талап етеді. Енді біз империалистік мемлекеттердің армиялары жарақтанған жаппай зақымдаушы қаруларға қысқаша сипаттама бере кетейік. Жаппай зақымдаушы қару деп аса күшті зақымдағыш қабілеті бар, адамдарды, жануарларды жаппай шығынға ұшыратуға арналған ядролық, химиялық және бактериологилық қаруларды айтады. Қарулы күштердің топтары ғана емес, сонымен қатар дұшпанның тылы да, оның әкімшілік – саяси орталығы да, ірі қалалар мен өнеркәсіп орындары да зақымдау обьектісі болып табылады.
Ядролық қаруларды нысаналарға жеткізу үшін ракеталар, авиация, сүңгуір, қайықтар мен су бетіндегі кемелер, артиллерия пайдаланылады. Пайдалану мақсатына қарай : әуедегі, жер үсті, жер асты ядролық жарылыстар болады.
Әуе соққы толқыны – ядролық жарылыстың ең зақымдаушы факторы. Оған жарылыс энергиясының 50 проценті жұмсалады. Соққы толқыны жарылыс орталығынан барлық жаққа өте күшті жылдамдықпен тарайды. Ядролық жарылыстан шыққан заттар тез таралып, төңірегіндегі ауа қабаттарында қысым туғызады. Сөйтіп тығыздалған ауа массасының одан әрі таралуы нәтижесінде қысым көрші ауа қабатына өтіп, ауа толқынын туғызады. Қысымның күрт артуынан қалыңдығы жаңа ауа массасының қосылуы есебінен өсе түседі және өзінің тарау жолында тұрған құрылыстар мен обьектілерді қиратып, ашық жердегі адамдарды зақымдайды. Әуе соққы толқынының қиратушы күші және әрекет радиусы жарылыстың түрі мен қуатына, жердің бедеріне, сондай – ақ ауа райына байланысты болады. Әуе соққы толқынының негігі зақымдаушы әрекетінің көрсеткіштері : артық қысым, ауа ағымының жылдамдығы және артық қысымның
| |  скачать работу |
Дем алу және дем шығару механизмі |
