Еңбекақының экономикалық мәні
оның 12-13 пайызы еңбекақыға қосымша төлемдері, оның ішінде шамамен жартысы кәсіпкерлердің әлеуметтік сақтандыруға салымдары күрайды). Басқа табыстардың бөлінісінің көрінісі келесідей: АҚШ-тағы акционерлік қоғамдардың пайдаларынан салықты үлттық табысқа аудармай түрғанда ол 8-10 пайыз, ал салықты төлегеннен кейін 5-7 пайыз. Тағы да табыстың шамамен 5-9 пайызы акционерлік емес кәсіпкерліктер күрайды және тағы табыстың шамамен 10-12 пайызын жекеменшіктерден, пайыздық және ренталық төлемдерден.
Соңғы жылдары АҚШ халқының ақшалай табысының жалпы көлемінде еңбекақы мөлшері 60-70 пайызды құрап отыр. Акционерлік емес кәсіпкерліктердің табысы — 6-8 пайыз, жеке-меншіктен түсетін табыс — 14-16 (оның ішінде жеке салымдық пайыздар — 8-10 пайыз, ренталық төлемдер шамамен 2 пайыз және халыққа дивиденттік төлемдер — 2,5-4 пайыз), әлеуметтік трансферттік төлемдер — 10-15 пайыз.
Қазіргі уақытта кәсіподақ кызмет ететін салаларда
еңбекақы төлемі және еңбектің басқа да шарттары кәсіпкер
мен кәсіподақ арасындағы келіссөз процесінде, белгілі-бір
мерзімге бекітілген коллективтік-тарифтік келісімдермен
анықталады. Тарифтік келісімдердегі еңбекақыны сағаттық
‘төлемінің минималды төлемін құрап, кәсіпкер жұмысшыны
жұмысқа қабылдағанда осы төлемнен төмен төлем үсынуға
құқы жоқ, ал жұмысшы мүндай төлемді қабылдамауы тиіс.
^асқаша айтқанда, тарифтік келісім еңбекақының коллективтік
минимумын бекітуі еңбек нарығында кәсіпкерлердің* бәсекелестікті пайдалана отырып, еңбекақыны төмендету мүмкіндіктерін қатаң шектейді. ^
Тарифтік келісімдерде қолданылатын еңбекақыға қатысты коллективтік минимум принципіне мемлекеттііц қолдау көрсетіледі. Бұл мемлекеттің еңбекақы минимумын міндетті норматив ретінде заңдастырып, бекітуінен көрінедіД Ол өз кезегінде, кәсіпкерлердің еңбекақыны шектен тыс төмендетуіне шек кояды. Мемлекетпен бекітілген минималды^ еңбекақы көп жағдайда кәсіпкерлер мен кәсіподақ арасындағы тарифтік келісімде бекітілген минималды шектен төмен^ болады және орташа еңбекақыдан едәуір төмен болады. Бұл -екі нормативке салынған әртүрлі есептермен түсіндіріледі. ( Сонымен, мемлекетпен бекітілген минималды еңбекақьк
жалдамалы жұмысшылардың табыстарының күн көру іжағдайынан төмендеуіне қарсы түратын әлеуметтікг стабилизатор ролін ойнайды.
) Ал тарифтік келісімдерде көрсетілген минималдьц
еңбекақының нормативі берілген жұмысшылар коллективінің
‘еңбекақысын жоғарғы деңгейде қамтамасыз етіп, оның ары(
қарай көтерілуін қамтамасыз ететін база құруға бағытталған.
‘ Мысалы, АҚШ-та минималды сағаттық ақы алғаш рет1^
мемлекеттік деңгейде 1938 жылы бекітілді. Оның шамасы
‘өңдеу шаруашылығының жұмысшыларының орташа сағаттың^
ақысының 40-50 пайызын құрады. Заңды түрде бүл еңбекақы
мемлекеттің жұмысшыларының басым көпшілігіне (90
пайызына жуык) таралды. Мемлекетпен бекітілген минималды
еңбекақы мен нақты орташа еңбекақының арасындағы
,айырмашылық минималды еңбекақы туралы заң бар барлық(
мемлекеттерде кездеседі. (АҚШ, Канада, Франция, Испания,
)Португалия және т.б.). Мемлекет кепілдік еңбекақы<
минимумын бекітпеген елдерде (ФРГ, Италия, Үлыбритания,
)Жапония) кәсіпкерлер мен кәсіподақ арасындағы коллективтікі
келісімде бекітілген минималды еңбекақы деңгейі шешуші
>роль атқарады. Кейбір елдерде, мысалы, ФРГ мен Италияда1
коллективтік келісімде бекітілген минималды еңбекақы
^деңгейін кәсіподақ мүшесі еместерге де таратады.
Мемлекеттің реттеуші ролі минималды еңбекақы
нормативтері мен максималды жұмыс уақытын бекітумен ғана
шектелмейді. Мемлекет өзінің заңдылықтарын еңбек
нарығымен байланысты басқа да жағдайларға таратады.Осы
^бағыттардың бірі мемлекеттік заңдылықтар кәсіпкерлер мен
жалдамалы жұмысшылардың арасындағы қарым-қатынастарды реттеп, біріншілеріне локаутқа құқық, ал екіншілеріне ереуілдерге құқықбереді. Бүл екі құқық бірнеше шарттармен шектеледі. Жекешелегенде, ереуіл ұйымдастырғанда шешуші болып тарифтік келісімнің шарттарымен ереуілшілерінің талаптарының шектеулігі және ескі тарифтік келісім мерзімінің өтіп кетуінен ереуіл уақытының шектеулігі, өндіріске және техникалық қауіпсіздікке нұқсан келтіруге тиымсалу т.б. болып табылады. Басқа бағытты еңбекақыға салык салу жүйесін мемлекетпен құруға байланысты.
Дамыған елдерде еңбекақыны құрудағы екі тенденцияның бірігуі байқалады: бір жағынан, сәйкес әдістер және кәсіпорынның белгілі бір сүрақтарды өздігінен шешудегі базасының көрсеткіштері, ал екінші жағынан — үлттық ерекшеліктері. Сонымен, барлық дамыған елдерде еңбекақының негізгі базалық өлшемесі тарифтік сетка мен оған қосымша негізінде құрылатын тарифтік еңбекақы болып табылады. Тарифтік еңбекақы үстеме төлемдермен қосылып айлық еңбекақыны құрайды. Айлық еңбекақы жұмысшыға жыл ішінде белгілі бір кезекпен берілетін премиялар мен басқа төлемдер арқылы толықтырылады. Қазіргі уақытта барлық дамыған елдерде мүндай төлемдер өте елеулі б.т. (мысалы, АҚШ-та экономиканың жеке кәсіпкерлік секторындағы орташа еңбекақы 25 пайызға дейін). Дамыған елдерде еңбекақының күрылуының сәйкес элементтеріннің арасынан үлттық айырмашылықтар бөлінуде. Мысалы, Жапонияның
спецификасын бүл елдегі өмірлік жалдану жүйесі құрады. Еңбек ставкасы батыстағыдай негізінен біліктілік пен еңбек өнімділігін ескерген, ал өмірлік жалдану мен негізінен жасы мен стажына байланысты жеке ставканың әсерінен өзгерді. Жапондық дәстүрлі жүйе бүл елдің еңбек нарығының өзіне тән реттеуші күші болды. Бірақ оның әсері бірте-бірте қысқарғанмен, әлі де әсер сезіледі.
2.5. Статистикальщ мәліметтер.
2004 жылдыңқаңтар айында бір жұмысшының орташа номиналды айлық еңбекақысы «24846 теңге болуп, ол өткен 2003 жылдың %&HfF&p айымен салыстырғанда 18,’S- пайызға, ал
нақты А4влшерде——11,3 пайызға өскеңЦ Орташа номиналды
(еңбекақының мөлшері ең төменгі күн көру шегінен 4,7 есеге
2003 жылдың қаңтар мен желтоқсан айларының аралығындағы
Қазақстан Республикасының жан басына шаққандағы
номиналды және реалды табыс көрсеткіштері.
Экономикалық салалар бойынша орташа айлық номиналды еңбекақы
(2000 ж- 2004 жылдың I жартысы) (
___________________________________________________________(теңге)
Экономикалық салалар бойынша орташа айлық номиналды еңбекақы
(2000 ж- 2004 жылдың I жартысы)
__________________________________(теңге)
3.1. Орташа жалаңыны есептеу тәртібі. f
Заң жүзінде еңбеккерлердің орташа жалақысын сақтауі-көзделген (ақшалай нысандағы төлемі), олардың заңмен арнайы есептеу тәртібі белгіленген (зейнетақыныд азаматтардың өміріне және денсаулығына келтірілген зиянды есептеу кезінде және олардың еңбек міндеттемесін орындау^ кезінде) кезде:
Ь Үйымдар жойылған жағдайда жеке еңбек шарты^ бүзылғанда, сондай-ақ еңбеккерлердің штаты немесе оның қысқарған кезде, босанғандарға компенсация^ есептеу үшін;
Ь Үш күннің ішінде үсынған құжат бойынша еңбеккерлерді армияға шақырғанда;
Ь Пайдаланбаған демалыс үшін компенсациялық төлем , немесе демалыс ақысын есептеу үшін; ^
pb Қызмет бабымен іс-сапарға барған уақытына төлем жасау үшін; — {
Ь Шарасыз (яғни, еңбеккерлердің кінәсінен емес) 1 уақытына төлем жасау кезінде; {
Ь Басқа да әлеуметтік төлемдер жасау үшін.
1 Орташа жалақы — бүл белгілі бір уақыт кезеңіне^
еңбеккерлердің жалақысынан алынған орташа жалақының
‘деңгейі (сағатқа, күнге, айға, жылға). Оны есептеу үшін он екП
календарлық айлар және сол айдағы тиесілі төлемдер
алынады. Бүл кезеңді есептік кезеңнің үзақтығы деп те атайды.
| Барлық жағдайда есептік кезеңнен Қазақстан
Республикасының заңмен белгіленген мереке күндері, есептеу
,кезінде есепке алынбайды. (
Мемлекеттік мерекелер: і 1-2 қаңтар — Жаңа жыл (
8 ңаурыз — Халықаралық әйелдер күні ‘ 22 наурыз — Наурыз мейрамы і
1 мамыр — Қазақстанның Халықтарының бірлестік күні ‘ 9 мамыр — Жеңіс күні ‘
30 тамыз — Қазақстан Республикасының Ата заңының ‘күні
25 қазан — Республика күні
16-17 желтоқсан — Тәуелсіздік күні
Бүл күндер демалыс күңдерімен сәйкес келген жағдайда келесі күн жұмыс күні болып саналады.
Еңбеккерлердің орташа жалақысын есептеу үшін орташа, күндік, не орташа сағаттық жалақысы алынады. Орташа еңбекақыны есептеу барысында төлем жүйесінде^ қарастырылған әрі түрақты сипатқа ие сыйлықты, үстемені, қосымшаны және басқа да марапаттау төлем түрлерін ескередм Орташа жалакы есептік кезеңдегі нақты істеген уақытынан да анықталу мүмкін. Демек, орташа жалақыны^ анықтаудың екі жолы бар, оның біріншісінде өткен кезеңдегі он екі айдағы еңбекакы алынса, ал екіншісінде сол өткен1* кезеңдегі нақты істеген күні үшін есептелген жалақысы алынады. *
Егер де еңбеккерлер бір жылданаз жұмыс істесе, онда орташа жалақысы нақты істеген уақытынан анықталады.
Егер де еңбеккерлердің үзақ уақыт бойына жалақы( болмаса (жиырма төрт айдан көп), онда орташа жалақы минималды есептік көрсеткіштен алынады. Бүл жағдай, еңбеккерлердің екі қабат және бала табуына, сондай-ақ балаға карауына және басқа да орынды есептермен байланыстьк болуы мүмкін.
Орташа жалақыны есептеген кезде мына төлемдер есепке’ алынбайды:
О Жыл сайынғы еңбек демалысы үшін берілген1
компенсация;
С* Еңбекке уақытша жарамсыздығына, екіқабат және’ бала табуына, бала асырап алуына байланысты берілген жәрдемақылар; С* Денсайлықты жақсартатын шараларға берілген
жәрдемақылар;
С* Қызмет бабы бойынша іс-сапарға берілген компенсациялар және оларға қосылып берілетін үс
| |  скачать работу |
Еңбекақының экономикалық мәні |
