Хамза Есенжанов

Осы сөзді бүгінде көшедегі ағылған халықтың көзінше, тапа-талтүсте көзіңді бақы­райтып қойып көрінген жерде үлкенді-кішілі еркекпен жаласып жататын бойында иман, бетінде ұят жоқ жалаңбұт қыз-қырқын айтса күлкілі болып шығар еді. Өткен ғасырдың басындағы қаймағы бұзылмаған қазақ ауылындағы әйел затының дәл осылай сөйлері хақ.

Енді мына бір шағын да шалымды диалогқа зер салып көрейік:
- Сен де айта білесің-ау, қаншама орыс болып кетсе де Барқынның баласы Барқынның қызын алмас.
- Ойбай-ау қыз алыспайтын енді не қалар дейсің?
- Қойшы әрі, соншама діннен безіп кетті дейсің бе?

Бұл да ақылға қонымды, уақытқа сыйымды сөздер. Анасы ұлына тұрмысқа шыққан, күйеуі әйелін ақша үшін жезөкшелер тобына қосқан бүгінгі күні айтылса, әрине ақылға сыймас еді. Хамза Есенжановтың кейіпкер аузымен айтқан бұл сөздері бір емес, бірнеше міндетті мінсіз атқарып тұр.

Шығарманың ажарын ашатын теңеулерді де автор сәтімен таба білген. Аз ғана мысал: “Үлкен тас көшенің бойы домбыраның шегіндей дыңғырлап тұр”. “Қала ауру жандай сұлық жатыр”. “Аттың тағасындай дөңгелек шұқыр сай…”

Бұлар трилогияның тек бірінші томынан теріп алынған теңеулер. Екінші, үшінші том­ды сүзсек, олардың көлемі ғана емес, көркемдігі де арта түсері анық.

Адам – табиғат ананың перзенті. Көркем шығармада адам мен табиғатты тығыз бір­лікте суреттеу жазушы шеберлігіне сын. Хамза Есенжанов бұл тұста да сүрінбейді. Мәселен, трилогияның бірінші кітабындағы: “Күн сәске түс. Ыстыққа арқасын қыз­дырып, шөп арасынан өрмелеп, бидайықтың басын да бота тірсек сарыала шегіртке бебеу қаға шырылдап тұр”, деп басталатын, оған жалғас Хакімнің көзімен берілетін табиғат көріністері автор қаламының қарымын толық танытады.

“Ақ Жайық” трилогиясының тақырыптық жалғасы “Көп жыл өткен соң” мен “Жүнісов­тер трагедиясында” азамат соғысынан соңғы Орал өңірінің өмірі бейнеленіп, халық шаруашылығын қалпына келтіру баяндалып, Батыс Қазақстандағы ұжымдастыру жылдарының көркем шежіресі жасалған. Автор мұнда да “Ақ Жайықтағыдай” кейіп­­керлерін қалың оқиғалар ортасында бейнелеп, олардың жан дүние иірімдерін оқу­шының көз алдына алып келеді. Бұл дилогияда ерекше есте қалатын кейіпкердің бірі де, бірегейі де – кесек қимылдарымен кескінделген Құныскерей. Аз көрінсе де есте қалатын бедерлі бейнелер де аз емес. Олар Сталин, Мирзоян, Сәкен, Ғабит.

* * *

Цель творчества – самоотдача,
А не шумиха, и не успех,
Позорно, ничего не знача,
Быть притчей на устах у всех, –

демеп пе еді Пастернак. Абыройынан азабы көп жазушылықтың қиямет-қайымы аздай-ақ тағдыр Хамза ағамызды тағы бір қылкөпір сынды қиынға салғанын қалай ұмытайық?! Алғашқы адымы сәтті басталып еді. Малдәрігерлік техникумынан кейін ҚазПИ-дің тіл, әдебиет бөлімін бітіріп, Шоқан, Мұхтар ізімен Ленинградқа барып әлемдік мәдениеттің қайнарынан қанып ішкен білімді, жалынды жас Хамза әуелі филармония, кейінірек опера және балет театрының директоры болып істеді. Оған қоса өзі білім алған ҚазПИ-де орыс әдебиетінен дәріс оқыды. Шығармашылықпен де қызу айналысты. Әке-шешесінен жеті жасында жетім қалып, өзінің талант, қабілетімен жетілген Хамзаға тағдыр тағы да қырын қарады. Сталин секілді бір адамның қолында ұзақ уақыт болған шексіз билік шексіз қырсық болып шықты. Одан туған қайғы-қасірет Хамзаның басына қоп-қою қара бұлт боп үйірілді. Аяқ астынан халық жауы болып шыға келген Хамза Есенжанов өмірінің өнімді еңбек ететін 17 жылын суық Сібірдің сұмдық түрмесінде өткізді. Жала мен пәлеге, қорлық пен зорлыққа, азап пен мазаққа төзе жүріп үміт жібін үзген жоқ. Сол бір аса қиын кезде қайсар талантқа қайрат берген Хамза ағамыздың серігі, жары София әпкеміз болатын.

1914 жылы желтоқсанда Қызылжар қаласында өмірге келген София Жақияқызы Тастемірова қазақ қыздарының арасынан шыққан ең алғашқы жоғары білімді дәрігерлердің бірі еді. Хамза ағамызбен 1937 жылдың ақпанында тағдыр қосқан. Арада жыл өте салып 1938 жылдың 19 сәуірінде Хамза Есенжанов халық жауы атанып темір торға қамалыпты. Княгиня Волконская ерлігін қайталаған София әпкеміз суық Сібірдің сыз түрмесінде отырған Хамза ағамыздың жанынан бір-ақ шығыпты. Мұны ерлік демей не дейміз. Сол ғажап әрекеті, батыл қадам Хамза Есенжановты азап дейтін апаттан аман алып шыққан. Сол ерлік емес пе қаламгер ағаға “Ақ Жайықты” жазуға септескен. Осы айтылғандардың “Ақ Жайық” трилогиясына ғана емес, “Жүнісовтер трагедиясы” атты дилогияға да тікелей қатысы бар. Хамза Есенжанов та бізге ең алдымен осы бес романымен қымбат екенін ұмытпайық. Оған 1967 жылы Мемлекеттік сыйлық та осы романдары үшін берілді. Сол шығармалары шоғырының жазылуын, әрине, ең алдымен Хамза Есенжановтың шығармашылық ерлігі деп бағалау ләзім. Осы тұста Хемингуэйдің “Зеленые холмы Африки” атты кітабындағы бірер сөз ойға оралып тұр. Ол мынау: “Мне нужно было только одно: работать. Я уже больше не принимал всерьез свою собственную жизнь. Работа, одна работа давала мне удовлетворение, а в промежутках была моя треклятая жизнь, которую я проводил где и как вздумается”. Мұхтар Әуезов айтқан “шығармашылық шабытқа қомағай” Хамза Есенжановтың 17 жылдық үзілістен соң өнімді еңбек еткен ұйқысыз түндері мен күлкісіз күндерін жоғарыда айтылған Хемингуэй сөздерімен ғана дәл бейнелеуге болатын шығар.

Міне, осы тұста да София әпкеміз Хамза ағамызға аса бағалы көмек көрсетті. Есен­жановтың атын шығарған трилогия мен дилогияның өмірге келуіне өлшеусіз үлес қосты. Талант – құдайдан, бап – жұбайдан. София әпкеміз жазушының бабын тапты, алаңсыз жұмыс істеуі үшін бар жағдайын жасап бақты. Соның нәтижесінде Хамза ағамыздың құнарлы қаламынан әйгілі бес романға қоса, “Сәудібек найман” атты тарихи трагедия, бірнеше әңгімелер мен очерктер, көсемсөз бен творчестволық портреттер, әдебиет пен өнер мәселелері жайлы мақалалар, жолжаз­балар туды. Қаламгердің көңіл-күйін қас-қабағынан таныған сергек сезімсіз, ерекше төзімсіз соның бәрі мүмкін бе өзі? Адамның ең басты бақыты отбасы бақыты емес пе? Отбасының ынтымақ, бірлігінсіз ырыс, береке болмасы анық қой. София секілді асыл жар тапқан Хамза ағамыз бұл тұста да бақытты қаламгер. Темір тордың аржағынан ауру болып оралған кірпияз жазушы тұрмақ, аяқ-қолы балғадай қатардағы қаламгердің бабын табу да оңай емес. Бұл өмірде зейнетінен бейнеті көп, қартайса да, бойынан әл тайса да еңбек демалысына шықпайтын, соңғы демі біткенше қаламы қолынан түспейтін қаламгердің қосағы болу – еңбек пен ерлікті, сезім мен төзімді қажет ететін қиямет-қайым ғой. Біздің әдеби басылым­дар “Жазушының жұбайы” деген айдар ашып, София әпкеміз сынды қаламгер бағасын білетін, қалам құдіретін танитын қасиетті жандардың жан дүниесін жар­қыратып көрсетсе, бұ да бір сауапты іс болар еді-ау…

Осы мақаланы жазу үстінде мен Хамза Есенжановпен, дұрысы сұңғыла суреткер творчествосымен үшінші мәрте ұшырасып тұрмын. Алғашқы кездесу өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының орта тұсында болып еді. “Жазушы” баспасында жұмыс істейтінмін. Баспа директоры Ілияс Есенберлиннің тапсыруымен Хамза ағамның “Көп жыл өткен соң” атты романына редактор болдым. Сонда анық аңғарғаным, шығармасындағы шағын эпизод, штрих қана емес, жалғыз сөйлем, жалқы сөзге дейін қатты мән береді екен. Сырт көз сыншы ғой. Оның үстіне мен әдебиетке сыншы болып келген, еңбек жолын баспаның редакторы болып бастаған қырағы көз емеспін бе? Үлкенді-кішілі қаламгерлердің қолжазбаларын редакциялап үйреніп қалған әдетіммен оғаштау деген сөйлемдерді өзімше жөндеп, оқшау тұрған жеке сөздерді қалам ұшымен қағып тастап отырдым. Ондай батылдығымды “Суреткер парызы” атты қырық баспа табақ қалың қолжазбасына редактор болғанымда сөз зергері Ғабит Мүсірепов те үндемей кө­теріп еді, Хамза ағам көтере алмады. Өзі тым шамшыл. Өз еңбегіне келгенде қулық бие сияқты тым қызғаншақ екен. Менімен бір бөлмеде отыратын Жайсаңбек Молдағалиевтің әншейін әуестікпен оқып отырған бір тарауын көріп маған: “Менің қолжазбамды өзіңнен өзгеге берме”, деп ескерту жасады. Менің жүген, құрық тимеген асау аттай атылып, жалындап тұрған жас кезім. “Бір сөзі өзгермейтін, бірер сөйлемі қысқармайтын қолжазба бола ма? Артық, ауыс жерін көрмейтін редактор кімге керек? Маған бәрібір. Саяси қатесі болмаса болды. Оқымай-ақ қол қойып, өндіріске жібере беремін”, – дедім. “Жо-жоқ, о не дегенің? Оқы! Жазу ағыныммен отырғанда қайталаулар, ірлі-ұсақты қателер болады ғой. Көлденең көз көргіш. Қолжазбаны оқып бітірген соң бірге қарап, ақылдасармыз”, деді де кетіп қалды. Кейін бірге оқып отырып қарадық. Ара-тұра менікі, көбіне ол кісінікі дұрыс болып шықты. Не нәрсенің де басы қатты болса, аяғы тәтті болады деген рас екен. Кейін ағалы-інілі болып араласпасақ та амандығымыз түзу болды.

“Қазақ әдебиеті” газетінде істеп жүрген кезім еді. Хамза ағам қайтыс болып кеткен. София әпкеммен ұзақ әңгімелесіп, “Айдынды өзен – Ақжайық” атты естелік-эссе жаздым. Жазушының творчестволық лабораториясынан сыр шерткен көлемі көлдей материал кезінде осы газетте жарияланды, кейін біраз өзгеріспен кезекті сын кітабыма кірді. Енді, міне, бүгін ақиық ағаммен үшінші мәрте сырласып тұрмын. Осынау жолдарды жазу оңай болған жоқ. Көркемсөздің көрнекті шеберінің “Жазушы” баспасы 1978-1981 жылдары аралығында жарыққа шығарған алты томдық шығармалар жинағын, оған кірмеген пьесалары мен өзге де еңбектерін және де екі бірдей кітап болып шыққан қаламгер аға жайлы естеліктер жинағын тегіс оқып шықтым. Сонда көзім жетіп

1 2 3

скачать работу

Отправка СМС бесплатно