Ішкі секреция бездері
қ қасиетін сақтап, оны қоршаған орта жағдайымен сәйкестендіруде жүйке жүйесі ерекше роль атқарады.
Эндокриндік мүшелерге секреторлық қасиет тән, олардың мөлшері үлкен болмайды, бірақ қанмен мейлінше мол жабдықталған. Безде қан тамырлары капиллярлар торын құрайды, сондықтан безде түзілген өнімдер бірден қанға өтіп отырады. Эндокриндік бездерге гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқансерік бездері, айрықша без, бүйрек үсті, ұйқы және жыныс бездері жатады.
Эндокриндік бездер қызмет ерекшеліктеріне қарай екі топқа бөлінеді: 1) Біріңғай эндокриндік қызмет атқаратын бездер. Оларға қалқанша, қалқансерік бездері, гипофиз, эпифиз, бүйрек сүті бездері, плацента мен айырша без жатады. 2) Аралас қызмет атқаратын бездер. Бұл топқа ұйқы безімен жыныс бездері жатады.
Эндокриндік бездердің орналасу схемасы.
Ішкі секрециялық қызметке кең мағыналы ұғым беріледі. Ішкі секрециямен гормон деген ұғымды мүшелердің, ұлпалармен жасушалардағы жүретін алмасу өнімдерімен шатастыруға болмайды. Мысалы, нағыз гормондарды алсақ, олар алыстан әсер етеді, яғни өздері түзілген жерден алшақ жатқан мүшелермен жүйелерге әсер ете алады. әсер етудің мұндай формасын телекриндік реттеу механизмі деп атайды. Жекелеген жасушаларда түзіліп, сол жасушалардың өзіне ғана әсер ететін активті заттар болады, оларды «жасушалық» гормон тобына жатқызады және олардың реттеушілік әсерін аутокриндік реттеу деп атайды.
Ал, гормондарға ұқсас біраз заттар жасушаларда түзіліп, көршілес жатқан жасушаларға қанға түспей ақ диффузия жолымен ұлпаларға жайылып, олардың қызметіне әсер ететін биоактивті заттар кездеседі, оларды ұлпалық гормондар немесе гистогормондар дейді. Осы сияқты биологиялық активті заттар түзілетін жасушаларды паракринді жасушалар деп, олардың көршілес жасушаларға тигізетін әсерін паракриндік реттеу деп атайды. Бұған ұлпалардың қабыну процестері кезінде түзілетін простагландиндердің қатысуымен жүретін реакцияларды жатқызуға болады.
Паракриндік жасушаларда түзілетін секреттер мен нейрондарда түзлетін нейронмедиаторлар арасында айтарлықтай айырмашылықтар болмайды. Сондықтан оларды нейроэндокриндік жасушалар деп те атайды. Бұл эндокриндік және паракриндік жасушалар арасындағы аса тығыз морфологиялық және физиологиялық байланыстарға негізделген.
Гормондық және гуморальдік реттеу механизмдері туралы түсініктерді өзара ажыратуға болады. Бірақ екеуінің арасында көптеген ұқсастықтар да бар. Гуморальдық реттеу механизмі организмде ертерек қалыптасқан. Ал, гормондар болса, тек жоғары сатыда дамыған жануарларда ғана кездеседі.
Эндокринді бездер функцияларының нейроэндокриндік (гипоталамустық) жолмен реттелуі. Көптеген анатомиялық-физиологиялық зерттеулер гипофиздің қызметі гипоталамусқа тәуелді екендігін көрсетеді. Гипофизбен байланысты эндокриндік реакциялардың көпшілігі рефлекторлық процестер қатарына жатады, өйткені, олардың орталығы гипоталамуста орналасады, эффекторлық бөлімі- гормондық табиғаты басым заттар- гормондар болып есептеледі. Көптеген морфологиялық зерттеулер гипоталамус нейрондарының аксондары гипоталамус пен гипофиз аралығындағы аралық дөңесте үзілетінін немесе гипофиздің артқы бөлімінің ішіне барып аяқталатынын көрсетеді. Бұл аксондар гормон көп түзілетін алдыңғы және аралық бөлімдерге жетпейді. Аденогипофизді нервтендіретін симпатикалық нерв талшығы ондағы қан тамырларының қабырғасына барып аяқталады да вазомоторлық қызмет атқарады. Гипоталамуста түзілетін нейрогуморальдық факторлар қан арқылы аденогипофиздің троптық функциясын реттейді. Осы тәріздес нейросекреторлық процестер алдындағы гипоталамустың ірі жасушалы ядроларында да байқалып, бұлардан нейрогипофиздің пептиді секреттері бөлінетіні анықталды. Гипоталамустық гуморальдық реттеу механизмдері медиаторлық принцип жүйесімен жүзеге асырылады.
Эндокриндік реттеу. Эндокриндік реттеу деп бір бездің гормондарының екінші бір бездердегі гормондардың түзілуі мен шығарылуына тигізетін әсерін айтады. Ішкі секреция бездерінің функциясын реттеуде гипофиздің алдынғы бөлімі ерекше роль атқарады. Егер гипофизді хирургиялық жолмен алып тастаса, денедегі көпшілік бездер гормондар түзуін тоқтатып, солып қалады. Гипоталамустың зақымдануы да осындай өзгерістерге әкеп соғады. Бұдан гипофиздің троптық функциясының гипоталамуста түзілетін пептидті гормондарға тәуелді екендігін көруге болады. Егер гипофизі алынып тасталған жануарға гипофиздік троптық гормондарын енгізсе, бездер қызметі бастапқы қалпына келеді.
Ішкі секреция бездерінің қызметін реттеуге гипофизден басқа да біраз жүйелер жиынтығы қатысады: гипоталамус-гипофиз-бүйрекүсті бездері (КТ РФ АКТГ глюкокортикоидтар); гипоталамус-гипофиз-жыныс бездері (ГТ-РФ, ЛГ және ФСГ); гипоталамус-гипофиз-қалқанша безі (ТТ-РФ – ТТГ — Т3 және Т4), жүйелері. Аталған жүйелердің әрқайсысы өз алдына біртұтас функциональдық қызмет атқарады және екі жақты байланыс арқылы өздігінен реттеліп отырады . Бір жүйе гипоталамустан гипофизге қарай төмен бағытталса (тура), екінші жүйе мүшелер мен бездерден басталып, гипоталамусқа қарай (кері), жоғары көтеріледі. Гипоталамустың клеткалары сыртқы сигналдарды мидың афферентті жолдары арқылы қабылдап, оларды жеке -дара талдайды. Одан әрі олардың қасиетін өзгертіп, пептидті секреттер түрінде гипофизге жібереді. Бұл гормондар гипофиздің алдынғы бөлігінің функциясын не жылдамдатады (либериндер),не тежейді (статиндер).
Гипоталамустық пептидті гормондардың әсерінен гипофиздің алдыңғы бөлігін пайда болатын биохимиялық өзгерістер тропты гормондар түрінде шетте орналасқан бездерге әсер етеді. Кері байланыстар гипофиз (қысқа жол) бен бездерден (ұзын жол) басталып гипоталамусқа барып аяқталуы мүмкін. Мысалы: жыныс және тиреоидты гормондар мен картикостероидтар кері байланыс заңдылығы арқылы гипофизбен гипоталамус функцияларына әсер ете алады.
Сонымен, гипоталамус біріншіден, сыртқы сигналдарды қабылдап, оларды жіктеп, қайта өңдеу арқылы өзгертіп сол түрінде байланыс жолымен ішкі секреция бездеріне бағыттаса, екіншіден, бездерден шыққан сигналдарды кері байланыс жолымен қабылдап оған тиісті жауаптар қайтарады.
Эндокриндік немесе гуморальдық реттеу. Гормондар қатарына жатпайтын кейбір метаболиттер эндокриндік бездер қызметін гуморальдық жолмен реттеу механизіміне қатысады. Реттеудің бұл түрі көпшілік жағдайларды, эндокриндік функциялардың өзін — өзі реттеу жүйесіне жатады, өйткені, метаболиттер гормондар бақылауында болатын алмасу поцестерінің деңгейі қарқыны туралы ақпарттарды гормон түзетін бездерге жеткізіп оларды үнемі ол жөнінде хабардар етіп отырады. Мысалы, глюкоза эндокриндік жасушалармен глюкорецепторлар арқылы әрекеттесіп, Лангерганс аралшықтарында инсулиннің, глюкагонның, хромофин ұлпаларында адреналиннің, аденогипофизде сомато және адренокортикотропты гормондардың түзілуіне секреция қарқындылығына әсер етеді. Өз кезегінде, инсулин, глюкагон, адреналин, СТГ және АКТГ – көмірсу алмасуының немесе гликемия деңгейін реттеудің аса маңызды реттеуші факторлары ретінде жұмсалады. Ішкі секреция бездерінде бос күйіндегі май қышқылдары да осы тәрізді жолдармен әсер етеді. Белок алмасуын тежейді. СТГ мен инсулин гормонының секрециясы қандағы амин қышқылдары концентрациясына байланысты. Кальций алмасуын бақылайтын паратгормон мен кальцитониннің секрециялық деңгейі — қандағы Са2+ концентрациясымен реттелсе, су алмасуын қатысатын АДГ түзілуі – қанның осмостық қысымының деңгейімен анықталады.
Эндокриндік жүйелердегі тура және кері байланыстар механизмінің жалпы схемасы.
Эндокриндік бездер функциясын жасушааралық бақылауда басқа типтегі гормондық факторлар да көрнекті роль атқарады. Мұндай агенттерге көпшілік жағдайларда гормондық әсерлердің іске асырылуында функция атқаратын простагландиндер (ПГ) мен Са2+ жатқызуға болады. Простагландиндер гормондық қасиеті бар заттар тобына кіреді және олардың қазіргі кезде 15 түрі белгілі. Простагландиндер эндокриндік бездердің кейбіреулеріне гормондар түзілуі мен олардың секреторлық активтіліктеріне тікелей немесе жанама жолмен әсер етеді (гипофиз, бүйрекүсті, жыныс және қалқанша бездер). Нерв ұштарынан медиаторлар бөлінуін өзгерте отырып, синапстардан эфекторлы құрылымдарға нейрогуморальдық әсерлердің берілуін реттеуге қатысады деген болжамдар бар. Простагландиндердің жануарлар мен адамдардың репродуктивтік мүшелеріне тигізетін әсер күшті көрінеді. Егер буаз малдардың әр 100кг массасына 0,05мг ПГ енгізге бірнеше сағаттан кейін оларға туу актісі басталады.
Кальций да кейбір эндокриндік бездер функциясын реттейтін гуморальдық факторлар қатарына жатады. Кальций көптеген белокпепидті және стероидты гормондар мен катехоламиндердің секрециясын стимулдайды. Қорыта келгенде, эндокриндік процестердің өздігінен реттелу механизмдері метаболизмдік гомеостазды тұрақты деңгейге ұстауға бағытталған.
1.2 Гормондар мен биологиялы активті заттардың химиялық құрылымы бойынша жіктелуі және олардың әсер ету жолдары мен механизмдері.
Адам ағзасында жасушалар, ұлпалар байланысын бір ағзаға жинақтайтын, оны қоршаған ортаға бейімдейтін нерв және гуморальды жүйелер. Нейрогуморальдік реттеу жүйесі бір – бірімен тығыз байланысқан. Нерв және гуморальды жүйе бір – бірімен тығыз байланысын келесі мысалдар дәлелдейді:
- биоэлектрлік процестердің табиғаты физико – химиялық иондардың трансмембраналық жылжуы;
- нерв жасушадан келесі нерв жасушаға немесе атқарушы мүшеге қозу медиаторлар арқылы асуы;
- нерв және гуморальды жүйенің тығыз байланысы гипоталамало – гипофизарлық деңгейінде айқын байқалады.
Орталық нерв жүйесінің ішкі секреция бездерінің қызметін реттеуі гипоталамус арқылы жүзеге асады. Гипоталамус афферентік жолдары арқылы орталық нерв жүйесінің басқа бөлімдерімен байланысқан, атап айтсақ: жұлын, сопақша ми, ортаңғы ми, таламус, базальдық түйіндер, ми қыртысының белгілі аймақтары. Сондықтан гипоталамусқа бүкіл ағзадан ақпарат келеді, содан барлық ішкі секреция бездеріне жіберіледі.
Нерв импульст
| |  скачать работу |
Ішкі секреция бездері |
