Қадырғали би Жалайыри және Қасым хандығы

Бүгінгі таңда ол кезеңдер жөнінде білетініміз әрине аз. Бұқаралық Ақпарат құралдарының ақпаратына сүйенсек 1585 жылы Сібірге И.Мансұров бастаған орыс отряды келеді. Бір жыл өткенде Шымға-Тұрға жақын жерден орыстар Төмен бекінісін салады. 1587 жылы тағы бір бекініс – болашақ Тобыл қалана бастады. Ораз Мұхаммед және Қадырғали би алдау жолымен тұтқындалынып, Мәскеуге жіберіледі. Сол кезеңнен бастап қазақтар Тобыл алқабына иек артуан бас тарта батайды. Көшім солтүстік

Қадырғали Жалаиырдың «Жами ат-тауарих», яғни «Шежірелер жинағы» атты еңбегінің түркі жұртының, соның ішінде қазақ халқының мәдени және рухани тарихында алар орны ерекше. Атақты орыс ғалымы И.Н.Березин 1854 жылы Қазанда, Шығыс тарихшылары кітапханасы басылымдары қатарында алғаш рет жариялап, қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов бірінші болып зерттеп, ғылыми бағасын берген бұл әйгілі еңбек кеңес жылдарында татар оқымыстылары тарапынан біршама зерттелініп, баспа бетін көрген. Қазақстанда ол түпнұсқа күйінде белгілі ғалым Р.Сыздықованың дайындауымен 1989 жылы «Ғалым» баспасынан жарық көрді. 1991 жылы «Қазақ университеті» баспасынан Р.Сыздықова мен Қ.Қойгелдиевтің әзірлеуімен түпнұсқа күйінде басылып шықты. 1997 жылы «Қазақстан» баспасы осы құнды еңбекті алғаш рет толық аудармасымен қазақ жұртшлығына ұсынды. Оған себеп XVI ғасырдағы қазақ жазба тілінен бұл күнгі қазақ тілінің арасында едәуір айырмашылық бар болатын. Оның үстіне Қ.Жалаиырдың өз қолымен 1602 жылы жазған қолжазбасы біздің заманымызға жеткен жоқ. Тек оның екі көшірмесінің бірі (1641-1642 жылдары көшірілген) - Санкт-Петербургте сақталынып, екіншісі – Қазан университетінде (№5028 т.40) сақталынған.
Бұл тарихи құнды еңбек өз заманындағы Орта азиялық жазба дәстүрінде жазылған. Мағынасы мен желісі, сондай-ақ құрылымы жағынан «Тауарих ғузида-и нусрат-наме» (XVI ғ.), Әбілғазының «Түрік шежіресі» (XVII ғ.) және басқа да еңбектерге ұқсас.
Қадырғалидың «Шежірелер жинағын» мазмұны, құрылымы жағынан алып қарағанда, шартты түрде үш бөлімге бөлуге болады, яғни:
- Орыс патшасы Борис Годуновқа арналған арнау;
- «Жами ат-тауарих» атты Рашид-ад-диннің еңбегі негізінде жазылған тарих;
- Ұрұсханның Ораз-Мұхаммед сұлтанға дейінгі Шыңғыс әулеті ұрпақтарының шежіресі.
Қадырғали Жалаиыр еңбегінің негізгі желісі Ораз-Мұхаммедтің тарихы болып келеді. Ораз-Мұхаммед хан атақты Тәуекел ханның (1586-1598) інісі Ондан сұлтанның ұлы болатын. Оның аталары Ұрұс хан, Барақ хан, Жәнібек хан, Шығай хандар Алтын Орда, Ақ Орда және қазақ хандығындағы белгілі тарихи тұлғаларға жатады.
Қадырғали Жалаиырдың шыққан тегі мен өмір жолы жөнінде біршама деректі осы шежіреден алуға болады. Оның шыққан елі - жалаиыр. Жалпы Жалайыр тайпасының аты ежелгі тарихи еңбектерде өте жиі ұшырасады. Бұл еңбегінде Қ.Жалаиыр қысқаша баяндай отырып, Шыңғыс хан заманынан бері қарай ата-бабасының шежіресін таратып береді. Қадырғали өз заманының араб, парсы тіліндегі көптеген тарихи кітаптармен таныс болған. Әрине, қазақ хандығына дейінгі тарихты жазу үшін Рашид-ад-диннің «Жами ат-тауарихын» пайдаланған және қысқа күйінде шежірелерді баяндаған. Бірақ Қ.Жалаиыр оның аудармасын жазуды ойламаған. И.Березин болса Қ.Жалаиыр кітабының алғашқы беттері жоғалып кеткендіктен бұл еңбекті Рашид-ад-диннің «Жами ат-тауарих» атты кітабының түрікше аудармасы деп түсініп, жаңа кітаптың атын да солай атаған. Шын мәнісінде Қ.Жалаиырдың еңбегіне өзі қойған аты әлі күнге дейін белгісіз. Егер Қ.Жалаиыр «Жами ат-тауарихты» аударатын болса оның кітабының көлемі бұдан бірнеше есе үлкен болып шығар еді. Осы жайттар ескеріліп, қазақ басылымында бұл еңбек Березинше «Жами ат-тауарих» немесе «Жылнамалар жинағы» деп атамай, «Шежірелер жинағы» деген атпен қабыл алынды. Шындап келгенде Қ.Жалаиырдың бұл еңбегін бұрыңғы тарих пен қазақ хандығының ......
ғасырдың аяғына дейінгі шежіресі деуге болады.
Қазақстан тарихы үшін аса маңызды бөлігі болып саналатын 3-ші, яғни бұрын-соңды көріп, естімеген тың тарихи мәліметтер берілген соңғы бөлім 9 дастаннан тұрады. Олардың сегізі Шыңғыс хан ұрпақтарының ішінде Қазақстан тарихына қатысы бар Ұрұсхан, Тоқтамыс, Темір-Құтлық, Ұрұсхан ұлы, Қажы-Керей, Қажы-Мұхаммед, Әбілхайыр, Жәдігер, Ораз-Мұхаммед және басқаларға арналса, бір дастан Алтын Орда тарихындағы ірі тұлға Едіге би жайында. Мұны алғашқы зерттеушілер түпнұсқа бөлім деп атаған болатын.
Қ.Жалаиырдың Ораз-Мұхаммедпен бірге Керман (бүгінгі Қасымов) қаласына келгенге дейінгі өмір жолынан ешқандай дерек те, мәлімет те жоқ. Өз еңбегінде Қадырғали ата-бабаларынан бері Ораз-Мұхаммед ханның әулетіне қызмет жасап келе жатқандығын атап өтетіндігіне қарап, оның Тәуекел ханның ордасында жас кезінен қызмет еткен деген жорамал жасауға болады.
Бір дерекке қарағанда, Ораз-Мұхаммед 1588 жылы 16 жасында тұтқынға түскен, яғни ол нөкерлерімен, соның ішінде қарашы (кеңесші нөкер) Қ.Жалаиыр да бар, Тобыл қаласына жақын маңайда аң аулап саятшылық құрып жүргенде воевода Данил Чулков оларды алдап, арнайы қонаққа шақырады да, тұтқындап, Мәскеуге жібереді. Кейін Ораз-Мұхаммед әскери қызметте ерекше көзге түседі, сөйтіп патшаның ықыласына бөленеді. 1600 жылы патша Борис Годунов Ораз-Мұхаммедті Қасым патшалығына хан етіп тағайындап, таққа отырғызады. Жат елде жиырма екі жыл тұрып, оның он жылын Қасым патшалығын басқаруға кетірген Ораз-Мұхаммед өз қарауындағы халыққа адал қызмет етіп, талай тарихи оқиғаның белді куәсі болған. Бірақ 1605 жылы патша Борис Годунов өлгеннен кейін Ресей елінің басына төнген «аласапыранда» өзіне қазылған орды сезбей қалады. Лжедмитридің қастандығынан қапыда 1610 жылдың қараша айында 38 жасында қаза таубады. Мәйіті Ока өзеніне тасталады да, өлімінің себебі сан-саққа жорытылып, ол жөнінде арнайы өсек-аяң таратылады. Едіге бидің ұрпағы, асылдың сынығы Петр Урусов қандыкөйлек досы Ораз-Мұхаммедтің денесін өзен түбінен тауып алып, арулап Қасымов қаласындағы хандар қорымына жерлейді. Және Ораз-Мұхаммедті өлтірген Лжедмитридің жанын жаһаннамға жіберіп, бір жағынан досының кегін алса, екінші жағынан Ресей тағын қорғап, орыс елінің шетелдік басқыншылардан құтылуына жәрдемін тигізеді.
Қадырғали шежіресінде Алтын Орданың ыдырауына байланысты аса қажетті деректер берілген. Қазақ хандығының құрылар кезіндегі алғышарттарына қатысты, яғни Ұрұсхан мен оның ұрпақтарына байланысты өте құнды материалдар бар.
Қ.Жалаиыр кітабында қазақ халқының фольклоры, әсіресе Едіге жыры кеңінен пайдаланылған. Оның Едіге мен Тоқтамыс туралы жазғандарында халқымыздың асыл мұраларының, жырларының тілі мен желісінің ізі бар. Қадырғали Жалаиыр өзі туралы: «Дүниеде көп елдерде болдым, көп оқыдым» - деп жазғанына қарағанда ол Қазақстан, Ресей ғана емес басқа да мемлекеттерде болғанын түсінуге болады. Алайда ол жөнінде мәлімет жоқ.
Ресейдің Сібірді, Еділ бойын, Қазақстан және Орта Азияны бағындыруға арналған экспанциялық саясатын іске асыруда Қасымов патшалығының, соның ішінде асыл тұқымды ханзадалардың тағдырлары қандай рөлдер ойнап, қаншалықты тарихи міндеттер атқарғанын білу үшін Қасымов қаласының тарихын зерттеп білу қажет.

Тарихи ғылымда Қасым хандығының мәртебесі жөнінде сұрақ әлі күнге талас тудыруда. Бастапқыда ол Алтын Ордаға тікелей тәуелді хандыққа жақын мемлекеттік құрылым болып табылатын Мещер жұрты болған. Оның әкімшілік және саяси бөлінуі оған куә бола алады. Мещер жұрты Беклиребектер, Барындар, Арғындар, Қыпшақтар және Маңғыттар ендігіне бөліну анық байқалады. Қасым татарлары Ресей мемлекетінің дәл ортасында тұратын Мещер тұрғындары: мещеряктар, мордвалар, муромдар, марилер, қырымдықтар, половтықтар, астрахандықтар, қазандықтар және орал татарлары, сондай ақ қазақтар мен ноғайлардың өзіндік болмыстағы араласуынан шыққан субэтникалық топты атаймыз. Басқаша тілде айтқанда түік угр фин Вавилоны десе де болады. Татар халқы басқа халықтардың өкілдерін өзіне сіңіріп алды. Мордвалар, мещеряктар және марилердің бір бөлігі пұтқа табынса екінші бөлігі татарлармен тығыз қарым қатынастың арқасында мұсылман болды.
Алтын Орда мен Русьтің қатынасы әрқашан жеткілікті деңгейде күрделі болатын. Аралас үйлену арқасында ге тарта дворяндар ата тектердің татарлық түбірі бар. Оларға Карамзин, Рахманионов, Куприн, Юсуповтар, Ушаковтар, Кутузовтар, Суворовтар жатады.
Бүгінде Қасымов 37 мың тұрғыны бар Ресейдің Рязань облысына кіретін қала. Ол Рязаньнан 163 км, Мәскеуден 277 км қашықтықта жатыр. Бүгінде Қасымовта және Касымов ауданынада 2500 татар тұрады. Олардың арасында ата бабалары Ресей

1 2 3 4

скачать работу

Отправка СМС бесплатно