Қадырғали би Жалайыри және Қасым хандығы

Мәскеу бұл өңірге кейбір деректерге қарағанда 1320 жылдары кіре бастайды. 1381 жылы көпшілігі орыс тұрғындары болып келетін Елатьма мен Қасымов аудандарындағы княздықтарды сатып алу іске асырылады. Ол кездері Алтын Орданың әлсірегінін пайдаланған Рязань мен Мәскеу шығыстағы өңір аймақтарын басып қалуды жүзеге асыра бастаған еді. Мещераны Мәскеудің сатып алғандығын 1393 жылы барлығы танитын болады. Бірақ бұл аумақ белгілі бір автономиялық құқында болады.

Қадырғали Жалайырдың өмір жолына қатысты ақпараттар мен деректер табу үшін Қасымов қаласы мен оның айналасындағы өңір тұрғындарының кешегісі мен бүгінгісін зерттеп білу қажет еендігі белгілі. Әсіресе Қадырғали Жалаиыр өскен орта жөнінде мағлұмат алудың маңызы зор. Сондықтан да сол кездері өмір сүргендерден бізге жетіп отырған төмендегі қасымовтықтардың салты мен санасы, дәстүрі мен әдеттері, ырым мен жол-жоралғыларын сипаттап өтуді жөн көрдік.
Қасымовта өмір сүрген татарлардың мақал-мәтелдеріне, нақыл сөздеріне қарап отырып-ақ татар деген атпен белгілі болған жұрттың арасында түркі халықтарының көптеген түрлі өкілдері болғандығын аңдауға болады. Осы орайда Үндістанда Орталық Азиядан келген қазақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр, татарларды жалпы «моғол» деп атағандары сияқты, Қасымовта да Орта Азиядан келгендердің барлығын «татар» деген атпен атап кетсе керек деп болжамдауға болады. Қасымовтықтардың мақал-мәтелдеріне қарап отырып, түрік халықтарының ойлау жүйесі мен тіршілік етуі, сондай-ақ менталитеттері жағынан көптеген ұқсастықтар табамыз. Татар халқының дана сөзіне сүйенсек «Ақылың болса – сонымен жүр, ақылың болмаса – мақал ұстан» дейді. Сол дәуірден бері төмендегідей татар мақал-мәтелдер сақталынып жетіп отыр.
Ең алдымен үй салудан бұрын - көршіңді зерттеп, қара.
Араның шағуынсыз – бал болмайды.
Табыншысыз – жылқылар табын құрмайды.
Біреудің қазанында – щи пісіре алмайсың.
Кімнің қайығына отырсаң – соған қарай тартылып, икемделесің.
Жар жолдан қайту да ержүректік.
Бір жалғызаяқ жолмен келе жатқан қасқырлар, бірін-бірі жемейді.
Ақымақ: «Жеңеміз!» десе, дана: «Жол берелік» дейді.
Қойшы көп болса, қойлар қырылады.
Қорқақты артына түсіп, көп қусаң – ол батырға айналады.
Тіптен араздасып қалсаң да, соңғы сөзді айтпа.
Әрбір гүл - өзінің бұтағында ғана бүр жарады.
Малшы қандай болса - оның малы да сондай.
Жұмыртқа салмайтын тауық – көп қақылдайды.
Аю, аюды жемейді, қасқыр қасқырды таламайды.
Қап түбінен қол созып, іздеме – бұрынғы ренішті есің алма.
Жауыңды қой санамай, қасқыр деп есепте.
Бір ұрғаннан – ағашты құлата алмайсың.
Жапырақ сыбдырынан – жел көтерілмейді.
Алысырақ қойсаң - жақынырақ жерден аласың.
Үй сатып алардан бұрын - көршіні таңдап ал.
Ең алдымен серікті тауып ал, сосын ғана жолға шық.
Сөзбен түсіндіре алмағанды - таяқпен түсіндіре алмайсың.
Құрт ең піскен алманы шірітіп, жей бастайды.
Бөтен ақылды тыңда - өз ақылыңмен өмір сүр.
Аз сөйлесең - көбірек естисің.
Бал қайда болса - шыбын да сол жерде.
Досыңды тастап кетсең – тағы да шақырма.
Киімнің жаңасы жасқы – көнесі жолдас.
Қыран шыбынды – ауламайды.
Дос – жолдастың айнасы.
Сондай-ақ Қасымовта өз заманында белгілі де, сүйікті болған татар өлеңдерін атайтын болсақ, оларға «Қара орман», «Тавтиляв», «Сөнген дерт», «Ғалия Бану», «Мәулит кие», «Алтын кюмиш», «Бас қызым», «Ғазизяқяй балдызым», «Сарман кие», «Қасымовтық Ыбырай», «Өзің бяет кие», «Асыл ер», «Зянғар шал», «Ақ идел», «Ай бұлбұлым», «Замана», «Тұқай марше», «Туған тел» жатады.
Сол кезеңдегі татар билерінің қатарында «Жұлдыз», «Энтя», «Кадриль», «Тура», «Бас қызым Әнипа», «Петкенче» болған.
Қасымовтықтардың салт-дәстүрлері мен ырым-жырымдарына үңіле отырып та, көптеген ұқсастықтар мен уақыт өте жоғалтқан ортақ дүниелерді табуға болады. «Абыздандыру» рәсімі нәресте туған кезде оның қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, оны «бәле-жаладан» сақтау, сондай-ақ жаңа туған нәрестенің тағдырын анықтауға арналған. Арнайы шақырылған кіндік кесуші «Кіндік шеше» әйелді үйдің таза бөлмесінде босандырады да, кіндікті кесіп, ішіне тұз бен күміс монета салынып, арнайы дайындалған суда нәрестені шомылдырады. Ата-анасының сүйіктісі болсын деп, шомылып шыққан нәрестені әкесінің таза көйлегіне орайды. Дұға оқып, нәрестенің аузына бал мен май жағады да, оған өмірдің бақ-берекесін тілейді. Кіндік шеше нәрестенің кіндігі түскенінше 7 күн бойы босанған әйелдің жанында болып, оған көмек көрсетеді. Түскен кіндікті таза шүберекке орап, сандыққа салып қояды.
Бала босанғанда босанушы әйелдің анасы ең құрметті қонақ болады. Ол бірінші балаға жстық, жаялық, жамылғыш және тәтті тағамдар әкеледі. Босанушы босанған күні оған қаншалықты көп әйелдер келетін болса, нәресте анасының сүті соншалықты көп болады деп есептелінген.
Молданы шақыртып, азан шықырып, нәрестеге ат береді. Балаға көз өтеді деп оны ешкімге көрсетпеуге тырысатын болған, адамы көп жерге шығармаған. Көз тигізбеу үшін нәрестенің қолына корал моншағы бар браслет кигізген. Кедейлеу тұратындар «көзін басқаға бұру» ниетімен нәрестенің кофтасына ағылшын түйреуішін түйреп немесе нәресте маңдайына күйе жағып қоятын болған.
Нәрестеге бір жыл толғанда оның туған күнінде туыстар мен көршінің балаларын шақырады. Нәрестені үлкен жастыққа отырғызады да айнала қонақтар жайғасады. Нәрестенің одан арғы өмірі уайым-қайғысыз бақытты болсын деп оның үстіне кәмпит, тиын, жаңғақ, пешене және құрғақ жемістер шашатын болған.
7 күннен 20 жасқа дейінгі аралықта баланы сүндетке отырғызған.
Жастарды құда түсу арқылы үйлендірген. Айттыруға беделді, құрметті және тілге бай адамды жұмсайтын болған. Күйеу бала келіп кеткен күні қалыңдықтың туыстары күйеу бала кандидатурасын талқылайтын «кеңеске» жиналатын болған. Айттырушы бірнеше рет келіп жүріп, күйеу тарапынан берілетін «қалым» немесе «қалың мал», сондай-ақ қалыңдық ата-анасына төлейтін ақша «тарту» суммасының мөлшері бойынша келісетін болған.
Жас жұбайлардың алдағы өмір

1 2 3 4

скачать работу

Отправка СМС бесплатно