Қадырғали би Жалайыри және Қасым хандығы

Қасымов патшалығының пайда болуы жөнінде әртүрлі нұсқалар бар. Никоновтың жылнамасына сәйкес 1447 жылы Мәскеуге Қасым мен Жақып ордасы келеді. Ол кездері Мәскеу тағы үшін ұлы Мәскеу князы Василий II мныймен оның қарсыласы Шемякамен арада тартыс жүріп жатқан еді. Қасым мен Жақып Василийге қолдау көрсетеді. Оған Сейт Ахмет хан ордасының шабуылынан сақтап қалады. 1452 жылы Мещерге Ұлық Мұхаммед хан ордасынан 500 адам және нөкерлерімен сұлтан Қасым келеді.Сол кезеңнен бастап қала барлық құжатарда Ханзада қаласы немес Қасымов атала бастайды. Кейде Хан –Керман деп те аталады. Басқа бір дереккөзіне қарағанда 1445 жылы 7 шілдеде Суздал түбінде Каменка өзенінің маңында Мәскеулік Ұлы княз Василий мен Қазақ ханының балалары Мамуд пен Жақып басқарған татар Ордасымен арада қақтығыс өтеді. Орыс князында 1500 сарбаз, татарларда - 3500 сарбаз болады. Ұрыста татарлар жағы жеңіп шығады. Орыс әскері толық жойылып, Мәскеулік Ұлы княз тұтқындалады. 1445 жылғы 1 қазанда Мәскеулік княз үшін үлкен құн төленіп, ол Мәскеуге қайтарылады. Тверлік жылнамада Мәскеулік княз Василийдің қазандық Ұлық Мұхаммедке жыл сайын құн төлеп отыруға әжен мәскеулік қызметке Ұлық Мұхаммедтің ұлы Қасымды қабылдап, оған Мещер өлкесін мекендеуге береді. Қалай болғанда да Қасым хан Василий Темныйға әділ қызмет етіп, сол кездері болған барлық соғыстарда Мәскеу жағынан қатысады.
Қазан дерек көздерінде бұл жағдай төмендегідей сипатталған. Яғни, Ұлық Мұхаммед қайтыс болғаннан кейін оның үлкен ұлы Махмутек қазан тағын иемденіп, оның екі кіші інісі іссіз қалып, бақтарын көрші жатқан жерлерден іздеуге аттанады. Бұл өзі сол уақыттың талабына сай еді де, патшалық құрған Еуропа мен Азияның көптеген үйлерінің жастары істерін осыдан бастайтын. Қасым мен Жақып Мәскеулік Ұлы князға келген уақыт құжатта 1448 жыл деп көрсетілген. Келесі 1449 жылы Василий II оларды Шемякиге қарсы жорыққа алып барады. Қасым Руське шабуыл жасаған Саид-Ахмедтен Звенигород қаласын тартып алып, Пахра өзенінің жанында Саид-Ахмед әскерін талқандап, барлық тұтқындарды босатады.
1450 жылы қаңтарда Қасым мен Жақып орыс кянздарымен бірігіп, Галич маңындағы ұрыста Шемякаға жеңіліс таптырады. Сол күні Руське Меулім-Берді-оғлан ордасымен шабуыл жасайды. Княз Василий татар отрядына басшы етіп Қасымды Мәулім Беді оғланға қрасы жұмсап, Коломна қаласы тұрғындарын басқартып воевода Беззубикованы қосып береді. Қасым орданы қуып тастайды. 1452 жылы Жақып қыста Василийдің баласы Иванмен Шемяканың артынан түсіп, Көкшенгеге дейін қуып барады. Жақыптың тұрақты мекені Кострома болады.
1452 жылы Мещер қаласы ұрпақтан ұрпаққа қалатын меншік ретінде сыйға тартылады. Үлкен Орда элиталарының өзара билік үшін таласып, қырқысуына байланысты тарихтан кетуге айналғанын, жас Қазан хандығы күш алып келе жатқандығын, Қазаннан жол Мсәкеуге Мещер қаласы арқылы өтетінін дәл есептеген Мәскеу князының саясаты алысты көздейді. Қаза хандығымен де, Қырым хандығымен де, Үлкен Ордамен де соғыс бола қалса Қасымов хандығы алдыңғы шепте ұрыс сала жүріп, қалған кезде қалқан рөлін атқарды. Мәскеу дипломатиясы Қасымовтықтарды кейін поляктар мен литвалықтармен болған соғысқа жұмсады, сондай-ақ Новгород княздығын бағындыруға да пайдаланғандығы тарихтан белгілі. Қасым мен оның ұлы Данияр қол астындағы халықтан «ясак» алып тұрды. Княздық шекарасын қорғағаны үшін Рязан князы да белгілі – бір сумма төлеп тұрған. Бірақ Қасымның бірінші імндеті ол Василий Темныйдан талап түсісімен өз татарларымен мемлекеттік қызметке тез жетуі тиіс болатын. Қасым 1448 жылы қайтты. Халықтың жадында ол срабаз және Орыс мемлекетінде бірінші мешіт пен хан сарайын салушы (1467 жыл) ретінде қалды.
Қасым тағын иеленген оның ұлы Данияр 1472 жылы татарша Кизи-Керман (Хан-Керман) деп аталатын қаланың атын Қасымовқа ауыстырады. Сол жылы Даниярға Мәскеулік княз Иван III Новгородқа қарсы табысты жасаған жорығы үшін сый-сияпат жасайды. Данияр сарбаздарымен Алексин қаласы түбінде Сарайлық Ахмат ханды Русь аумағын тастап кетуге мәжбүрлейді. 1477 жылы Қырым ханы Иван III –тен Ахмат ханға қарсы Данияр мен Мұртаза ханзадалады жыл сайын жіберіп тұрса поляк королі Казимирге қарсы шығуға көмек көрсететінін білдіреді. Сол жылы Данияр қарамағындағы татарларымен Новгород Республикасы құлауының басы қасында болады. Содан кейін Даниярдың аты ешбір жерде естілмей кетеді. Сөйтіп Ұлық Мұхаммедтің тұқымы Қасымовта Даниярмен бітеді.
Мәскеу княздығы кеңейіп, күш пен бедел жиған сайын жас мемлекеттің жаулап алу саясатының аппетиті ашылған сайын Қасымов хандығы үшін жұмыс көбейеді. 1479 жылы Қырым ханы Әзи-Гирейдің ұлы Меңлі-Гирей таласып тақтан тайдырылған інісі Нұр-Дәулет Мәскеуге алдырылып, Иван III оны Қасымов тағына тағайындайды. Татар моңғол отарлығынан құтылу жолындағы Ресей мемлекетінің тарихын жасауда Нұр-Дәулет ерекше рөл ойнайды. 1480 жылы Угр өзені бойында Ахмет хан ордасының әскері мен Мәскеулік Иван III-тің әскерлері ұстасып тұрған кезде Нұр Дәулет Мәскеулік воевода Всилий Ноздреватыймен Алтын Орданың астанасы Сарай әл-Жадидке (Жаңа Сарай) шабуыл жасап, жұрдай етіп тонап кетеді. Ахмет хан хабар алысымен, ұрыс даласын тастап мекеніне асығады. Жолда Иван III -ке көмекке келе жатқан Төмен татарлармен қақтығысып мерт болады. Орыс тарихында бұл факті Мәскеу княздығының татар-моңғол құлдығынан азат етілу кезеңі болып есептелінеді.
1486 жылы Нұр-Дәулет Қасымов патшасы титулын алады. 1491 жылы тақты оның ұлы Сатылған иеленеді. Сатылғанның басқаруы кезінде қасымовтық татарлар қазандықтармен жиі соғысады. 1506 жылы Сатылған қайтқаннан кейін, оның орнын інісі Жанай басады. Жанай Русьтің батыс шекарасында литовтықтармен (бүгінгі беларустармен) жиі соғысып, 1512 жылы қайтыс болады.
1487 жылы Қазан ханы Мұхаммед-Эмин Мәскеудің вассалдығына түсіп қалады. Осы кезеңнен бастап Қазан мен Қасымов хандығы мәскеулік саясаткерлердің қолындағы айтқанынан шықпайтын құралға айналады. Ақыры 1552 жылы тәуелсіздігінен айрылып, Қазан жауланып алынады. Сөйтіп Қазан хандығы 106 жыл-ақ (1346-1552 жж.), Қасымов хандығы 229 жыл-ақ (1452-1681жж.) өмір сүреді.
Қазан хандығы құлағаннан кейін де Мәскеу мемлекеті Қасымов хандығына «шығыс» төлеуді жалғастырып келді. Ресми хат алысу Елші бұйрығы арқылы жүргеніне қарағанда Мәскеу мемлекеті үшін Қасымов хандығы шетелдік болып саналған ба дейсің, яғни мемлекет ішіндегі мемлекет.
1512 жылы Қасымов тағына астрахандық ханзада, Шыңғысханның тұқымы Шейх-Әлияр отырады. Ол Үлкен Орда ханы Күшік-Мұхаммедтің немересі болатын. Оның ұлдары Шах-Әли мен Жан-Әли татар тарихында қайшылығы мол, көлеңкелі жоқтары көп үлкен із қалдырды. Шах-Әли Қазан тағында үш рет болып кетті. Ресей Қазан хандығын осы Шах-Әлидің қолымен бағындырды.
Руське дала жақтан ағылып келіп жатқан хандар, мырзалар, ханзадалар, княздар өкілдері қызметке араласып, Кострома, Твер, Рязан, Мәскеу, Қасымов сияқты көптеген қалаларда мекен теуіп, қалып жатты.
Иоанн IV Грозный шоқынған Семион Бекбулатовичке (Сеин Булат) 1573 жылы Мәскеу Ұлы князы және Бүткіл русь патшасы деген титул беріп, таққа отырғызады. Марионет патша билік құрған бір жыл ішінде Ливон соғысына қатысады, өмірінің ақырын Стефан деген атпен Кириллово-Белозерск монастырында монах болып өткізеді.
1600 жылы Қасымов тағына Ондан сұлтанның Ұзын Оқ деген атпен белгілі баласы қазақ ханзадасы Ораз Мұхаммед иеленеді. Ораз Мұхаммед Швециямен болған соғысқа, Борис Годуновпен бірге Қырым татарларына қарсы жасалынған жорыққа қатысады. Ол Мәскеу мемлекетінің иерархиялық баспалдағында жеткілікті жоғары дәрежеге ие болады. Боярин Морозовқа әбден сенім артамын деп, кеңесшісінің ақылымен Лжедмитрий ге қызмет етуге шешім қабылдайды. Кейін қатесін түсініп, Минин мен княз Пожарскийдің жағына шығып кеткенін білген Лжедмитрий оны алдап, аңға шақырып, қастандықпен өлтіреді. Ораз Мұхаммедтің қандыкөйлек замандасы Петр Урусов Лжедмитрийдің басын кесіп, оның кегін алады.
1614 жылы таққа Сібір ханы Көшімнің немересі Арслан отырады. Ол замандасы княз Пожарскиймен поляк басқыншыларынан Мәскеуді азат етеді.
1627 жылы Арслан қайтқан соң тақмұра оның жасы толмаған ұлы Сейд Бұрханға өтеді. Бірақ хандықты шын мәнісінде оның анасы Фатима Сұлтан Бегім басқарады. Оған анасы жағынан Сейд Бұрханның атасы болып келетін Ақ Мұхаммед Сейд Шакулов көмектеседі. Фатима баласының орыс патшасының қызына үйленуіне үзілді кесілді қарсы болады. Бірақ Мәскеу билігіндегілер Қасымов хандығының тәуелсіздік білдіретін кез келген іс әрекетіне қарсылық білдіріп отырды.
1656 жылы Қасымов татарлары Рига түбінде шведтермен болған шайқасқа қатысып, Чегирин жорығы кезінде поляктармен, 1678 жылы түріктермен соғысады. Сол жолы өте көп поляк қыздары тұтқын ретінде Қасымовқа әкелінеді.
Сейд Бұрхан 50 жылдан астам уақыт Қасымовты басқарып, 1679 жылы тақтан бас тартып, шоқынып кетеді. Қасымов тақмұрасы Фатима Сұлтанға өтеді. Фатиманың жасы ол кезде 70 тен асып кеткен еді. 1681 жылы Фатима қайтуымен бірге Қасымов хандығы тәуелсіздігін жоғалтып, Ресей мемлекеті үшін ойнаған «буферлік» рөлін аяқтап, тарихқа сүңгиді.

Қасымовта мұсылмандар зираты екеу: Көнепосадтық және қаланың оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан жаңасы. Бүгінде Көне посадтағы зират қараусыз қалған. Ол жерде жалғыз ғана XVII ғасырдың басында салынған Ауған сұлтанның «текиесі» ғажайып күштің арқасында осы күнге дейін сақталынып, сол кезеңнен белгі беріп тұр. Ол қызыл кірпіштен салынған. Лекалдық кірпіш жолақтарымен және түрлі-түсті қашаулармен сәнделген. Алдындағы бетінде әдемі наличниктер бар. Шатырлы жабуы бар куб тәріздес салынған ол кесене сәулеті жағынан 1555 жылы салынған басқа қасымовтық Шах Әли кесенесіне ұқсайды.
Хан алаңындағы Шах Али текиесінен мешітке, Ока өзеніні

1 2 3 4

скачать работу

Отправка СМС бесплатно