Қазақ тілінде сөз таптастырудың негізгі принциптері

ақты анықтама беруі арқылы автор сөз таптарын бұл өлшем сыртында қалдырады. Ғалымның сөз таптарына қатысты ой-тұжырымдарын талдау барысында, өзі ашып айтпаса да, оның сөз таптарын грамматикалық категория деп емес, сөздердің грамматикалық сипаттағы семантика-құрылымдық (немесе семантика-тұлғалық) топтары деп танитыны байқалады.
С.Исаев қорытынды пікір ретінде қазақ тіліндегі он сөз табын көрсетеді:
1. Зат есім 6. Етістік
2. Сын есім 7. Еліктеу сөздер
3. Сан есім 8. Шылаулар
4. Есімдік 9. Одағай
5. Үстеу 10. Модаль сөздер
Біз ғалымның модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде қатарға қосуын өте орынды деп ойлаймыз, себебі сонау 1958 жылы Е.Жанпейісов: «Қазіргі қазақ тіліндегі модаль сөздер» атты кандидаттық диссертиациясында (бұл зерттеуде де модаль сөздер жеке сөз табы ретінде аталмайды) жан-жақты зерттеп шықса да, күні бүгінге дейін сөз табының статусын ала алмай келеді. Ал модаль сөздердің Е.Жанпейісов өз зерттеуінде көрсеткен, семантика-құрылымдық белгілеріне қарағанда сөз табы деп тануға әдбен болатын сияқты.
Модаль сөздер секілді сөз табы ретінде бірде танылып, бірде танылмау қазақ тілі білімінде белгілі дәрежеде шылау сөздерге де қатыста болмақ болды. Қазақ тілі сөздерін түрлі топқа жіктеген Н.И. Ильминский, П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский сияқты орыс түркологтары еңбектерінде союз, послелог (кейде частица) деген атпен шылау сөздердің түрлері жеке-жеке сөз табы ретінде берілгені мәлім. Сөз таптарын алғаш рет қазақ тілінде жүйелеген А.Байтұрсынов та союз, послелогтарды тиісінше жалғаулық, демеулік деп атап, бөлек-бөлек сөз таптары ретінде таниды. Ал, 30-жылдардағы Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев, С.Аманжолов еңбектерінен бастап, бұлар шылау сөздер деген ортақ атпен біріктіріліп, бір сөз табы ретінде анықталды. Ал, 50-жылдар аяғымен 60-жылдар ішінде шылау сөздердің түрлерін жеке сөз таптары ретінде тануға қайта ықылас болғаны байқалды. 1955 жылы Р.Әміров жалғаулықтарды, 1964 жылы Ф.Кенжебаева септеуліктер мен демеуліктерді кандидаттық диссертация деңгейінде зерттеп, қорғады. 1967 жылы жарық көрген академиялық грамматикада жалғаулық, септеулік демеуліктердің әрқайсысы жеке сөз табы ретінде қаралады. «Тілімізде бір алуан сөз лексикалық мағынадан айырылып, сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасындағы қатынасты білдіру үшін немесе сөзге қосымша мағына үстеу үшін жұмсалып, грамматикалық мағына болмағанымен, өздеріне тән, қызметіне тән мағыналары бар. Ол – абстрактылы грамматикалық мағына.
Мағынасындағы, жұмсалуындағы осы ерекшеліктері ескеріліп бұл сөздің құрамындағы айрықша бір топ, сөздердің айрықша түрі ретінде дараланып шылаулар деп аталады. Шылау деген атау бұл сөздерді сөз табы ретінде емес, сөздік қордағы өзара грамматикалық ортақ сипаты бар ерекше түр, топ екенін атайды. Шылаулар сөз тіркестерін құрауға тең компонент болып қатынаса алмайды, өзіне жалғау, жұрнақ жалғамайды. Бұлар атаулы сөздерге аналитикалық форма беруші амал ретінде жалғасады.
Осындай ортақ сипатты негізінде бір топ болып танылған шылау сөздер сөз табына қойылатын талаптар (критерий) тұрғысынан саралағанда, өзара мына үш тапқа бөлінеді:
1. Септеуліктер.
2. Жалғаулықтар.
3. Демеуліктер.
Сөз таптарының қатарына шылаулар осы тапқа сай дараланып енеді – делінген онда. Алайда қазақ тілі білімінің кейінгі дамуы барысында бұл тұжырым орныға алмады, яғни қазіргі кезде жалғаулық, септеулік, демеуліктер біріктіріліп, шылау сөздер атауымен бір сөз табы ретінде белгілі. Жалпы шылау сөздер түрлерінің әрқайсысының бірде жеке-жеке сөз таптары ретінде, бірде бәрі біріктіріліп, бір сөз табы ретінде танылуы, біздіңше, қазақ тілі біліміндегі сөз таптастыру теориясының даму жағдайына тікелей байланысты. XIX ғасырдың екінші жартысындағы жоғарыда аталған орыс түркоглогтары мен XX ғасыр басындағы А.Байтұрсынов еңбектерінде шылау сөздер түрлерінің жеке-жеке сөз таптары ретінде танылулары зерттеу авторларының қазақ тілі сөздерін таптастыру барысында семантикалық принципті ғана басшылыққа алуының нәтижесі болды. Ал, XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап, қазақ тілі білімінде сөз таптастырудың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік принциптерінің енуіне байланысты жалғаулық, демеулік, септеуліктердің ортақ морфологиялық, синтаксистік блгілері анықталып, бір сөз табы аясында біріктірілді.
Қазіргі қазақ тілі сөздерін түрлі семантикалық – құрылымдық топтарға (сөз таптарына) жіктеуде бір қиыншылық туғызатын жайт – көш, тоң, жылы секілді тағы басқа бір қатар түбір сөздердің әрі есім, әрі етістік болып келуі болып табылады. Қазақ тілінде бір буынды түбір негіздерді жан-жақты зерттеп, салихалы еңбек жазған Ә.Қайдаров «Во всем своем многообразии форм и содержания односложеные корни – основы изучаемого языка прежде всего характеризуется своей принадлежностью к той или иной части речи. Они группируется главным образом вокруг категории имен, включающей и односложные подражательные основы, и категории глаголов. Все заимственные и фонологически адаптированные односложные основы, как правило, поплняют только категорию имен, а так называемые синкретические корни – основы относятся одновременно и к именам и к глаголам» - дейді. Міне, қазіргі қазақ тіліндегі осындай сөздердің белгілі сөз табына меншіктілігін анықтау белгілі дәрежеде қиыншылық туғызады. А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» оқулығында бұл туралы «Қазақ тілінде тым ерте замандардан бері қарай әрі есім әрі етістік мағынасында қолданылатын омоним сөздер бар. Ондай омонимдер лексика-семантикалық жағынан қарағанда бір негізден шыққындығы аңғарылып тұратын сөздер болса да, грамматикалық жатқан бір сыңары есім, бір сыңары етістік болып келеді. Бұлардың қатарына, мысалы, той, көш, тоң тәрізді түбір омонимдерді жатқызуға болады. Мысалы, «Қаратаудың басынан көш келеді, көшкен сайын бір тайлақ бос келеді» (халық өлеңі) дегендегі көш сөзі де көшкен сөзі де, «Тойға барсаң, тойып бар» (мақал) тойға сөзі де, тойып сөзі де әрі есім, әрі етістік болып қолданылатын сөздер. Мұндай омонимдерден жаңатуынды сөздер, басқа туынды формалар жасайтындай жағдайда, олардың есім сыңарлары есімдерше, етістік сыңарлары етістіктерше түрленіп (мысалы: көшші көш басында, тойшы той басында; көшкен, көшер, көшсе; тойған, тойып, тойса т.б.) соларға тән категориялық формаларды иелене кетеді. Сондықтан сөздерді таптастырғанда, мұндай омонимдердің есім сыңарлары есімдерге, етістік сыңарлары етістіктерге жатқызылып, сол сөз таптарының аяларында қарастырылу керек»,- деп қана қысқаша мәлімет береді. Не десек те, тегі сонау түркі синкретизмі болып табылатын бұл тілдік құбылыстың қазіргі қазақ тіліндегі бар екендігі анық және бұл синкретті түбірлердің қай сөз табына жататынын анықтаудың өзіндік табиғатынан туындайтын ерекшелігі де бар, бұларды (синкретті түбірлерді) тек сөйлеу барысында, яғни басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсуі арқылы тұрған орны, қосымша қабылдау ерекшелігіне қарай ғана ажыратуға болады. Басқаша айтсақ, әрі есім, әрі етістік сыңарлары бар бұл түбірлерді сөз табына ажыратуда сөз таптастырудың синтаксистік, морфологиялық принциптерінің маңызы ерекше. Мысалы, жердің тоңы әлі жібіген жоқ деген сөйлемде бастауыш қызметін атқарып, тәуелдік жалғауын қабылдаған тоң сөзінің зат есім екендігі анықталса, Бала тоңып қалды сөйлемінде күрделі баяндауыш құрамындағы тоң сөзі – ып көсемше жұрнағын қабылдау арқылы да етістік екендігін білдіреді.
Қазіргі қазақ тіліндегі синкретті түбірлермен қатар есім және етістік сыңарлар туындады сөздер де баршылық. Көрме, айтыс, егеу секілді есім және етістік сыңарлары туынды сөздер жасауға қатысатын ма, ме, ба, бе, па, пе, ыс, іс, с, у жұрнақтарын А.Ысқақов омоним қосымшалар деп таниды. «ма,ме, ба, бе, па, пе омоним қосымшалары зат есімдерде де (қырма сақал, терме басу, елірме күлкі т.б.), етістіктің болымсыз түрінде де (кеспе, көрме, терме т.б.) кездеседі», «ыс, іс, с жұрнақтары етістіктен әрі зат есім, әрі сын есім тудыруымен қатар, етістіктің ортақ етіс формасы ретінде де қызмет етеді. «ыс, іс, с жұрнақтары арқылы етістіктерден туатын есім көбінесе заттық ұғымның атауы (қимыл атауы) (айтыс, желіс, айқас, ..., таныс, дағдарыс т.б.) және мекен – орын атаулары мен қимыл – іс атаулары (өріс, егіс ..., құрылыс т.б.) есебінде жұмсалады», « у қосымшасыныңда да қызмет өрісі аса кең. Мысалы, бұл форма арқылы зат есімдер де (асу, ауру, қашу т.б.), сын есімдер де (жүдеу, қату, бітеу т.б.), сондай-ақ қимыл-әрекет атауы формалары да (оқу, байқау, жылу т.б.) туады» дейді ғалым. Ә.Төлеуов те бұл қосымшаларды омоним деп отырып, туынды сөздің есім, етістік болу құбылысын сөз мағынасының кеңеюмен де байланыстырады. «Сабақты, салт етістіктерге ыс, іс, с қосылып, іс істеуші бір ғана субъектінің өзі болмай, кемінде екі субъектінің арасында болатын қарым-қатынасты білдіретін ортақ етіс тудырса (ақын айтысты, бала күресті), осы тұлғалы форма жоғарыдағы түбірлі сөзге қосылуы арқылы белгілі бір нәрсенің қимыл процесін көрсететін зат есім тудырады: сүйіс, ұсыныс. Мұндай түбірлері бір және әр түрлі қосымша қосылуы арқылы ортақ етіс пен туынды зат есім болып, әр түрлі мағыналы сөз жасалуы – сөз мағынасының кеңеюі», «Тіл құбылыстарының даму процесін ескеретін болсақ, онда етістіктен зат есім тудыратын саба-у, еге-у, жама-у, боя-у, тұса-у, тіре-у, қаша-у сөздері жалпылық зат атауларының атын білдірсе, сол сияқты мына сөздердің мағыналары әрі қимыл процесі, әрі жалпы мәнді заттық атаулар болуы – сөз мағынасының кеңеюінен. Тұсау берік. Жабудың арасында» - дейді ғалым. Автор сондай-ақ ма, ме, ба, бе, па, пе жұрнақтарынан да дәл осы қалыпта таниды.
С.Исаев қазақ тілі біліміндегі сөзжасам іліміне соңғы жылдары бірқатар жаңалық енгізген «Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты» атты еңбегінде бұл қосымшалардың сөзжасамдық қасиетіне қарай бірдей еместігімен қатар, омоним бола бермейтінін де айтты. «

скачать работу


Погода в Алматы	на 10 дней	другой город

Отправка СМС бесплатно

На правах рекламы

Модератор сайта RESURS.KZ