Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің функционалды-семантикалық категориясы

с затқа қатысты болады, алайда ол алдыңғы оқиғалар арқылы имплицитті түрде көрініс табады:
Мұндай күйге жүрегi сезiмдi Мейiрхан қатты жүдеп отыр едi. Сорлы кемпiрдiң күйiн ойламайын десе де, көңiлi ерiксiз iлгерi қарай басып, келешектiң әртүрлi суретiн көз алдына елестете бастады (М.Әуезов, Шығ.). Молаға, көрдің ернеуіне жеткенше, осы ауыр ойлар таразының екі басына түсіп, кезекпен кезек біресе аспанға атып, біресе түпсіз зынданға батып, қан көбелек ойнады: көрге таянған сайын, безбен зырылдауықша зырқалдап берді (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 136-б.).
б) гипотетикалық референтті қолданыста белгілілік дескрепциясы алдыңғы сөйлемдегі шарттарға байланысты болады. Мысалы:
Күндiзгi бiз көрген жолаушылар күн батып, қой қоралаған мезгiлде осы қораның алдына келiп тоқтады. Шанадан түсiп, үстерiнiң қарын сiлкiп болған соң, Ақан мырза қораның сиқын көрiп, көңiлсiзденiп: Қалтай, осы үйге қайдан әкелдiң? Кiсi отырарлық жерi де бар деймiсiң, басқа үйлердiң бiрiне бармай, - дедi (М.Әуезов, Шығ.).
Зат ұғымы үнемі өзгеріп, дамып отыратындықтан, бір кездері белгісіздік мәнінде қолданылған зат уақыт өте келе белгілілік сипат алады. Белгілілік/белгісіздік категориясын функционалды-семантикалық категория ретінде қарастыру барысында денотативті және сигнификативті мәнді зат атауларын талдаудың маңызы зор.
"Қазақ тіліндегі белгісіздік функционалдық-семантикалық категориясының құрылымы" деп аталатын үшінші тарау белгісіздік категориясының семантикалық инвариантын, белгісіздік мәнінің эксплицитті, имплицитті жолдармен берілуін сипаттауға арналған.
Белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының инвариант мәні тыңдаушыға таныс/таныс емес болуына негізделеді. Белгілілік/белгісіздік категориясы сөйлесушілердің зат туралы түсініктерінің қандай екенін білдіреді. Белгісіздік дескрепциясы заттың тыңдаушыға белгісіз екенін, сондықтан оны басқа заттарға ұқсатуға болмайтынынан хабардар етеді.
Белгісіздік дескрепциясының мынадай түрлері байқалады:
а) тектік референция - затты, нәрсені өзіне ұқсас заттармен қатар қойып, жалпы, ортақ мәнін көрсету;
ә) нақты референция - нәрсені нақты затқа, сөйлеушінің көз алдындағы басқа заттармен теңестіру;
б) көмескі (нақты емес) референция - сөйлеуші нақты бір нәрсені ғана сөз етпеген жағдайда қолданылады.
Белгісіздік бірнеше ұқсас заттардың ішінен біреуін көрсетеді. Белгісіздік мәні мына жағдайда туындауы мүмкін:
1. зат алғаш рет сөз болған кезде: Малма деп айран, сүтке араластырып, ағаш самарға құйған кебектен, үннан істеген быламықты айтады (А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанұлы "Оқу құралы", 236-б.). "Окоп" дегені ор екен (Ж.Аймауытов "Қартқожа" 39-б.). Мұнда зат сөйлеушіге таныс болғанмен, тыңдаушысына беймәлім болуы немесе екеуіне де белгісіз болуы мүмкін.
2. Зат, нәрсені білдіретін зат есім тілде жаңа бір қырынан көрінсе: Байын сондай көріп жүрген Алтынайдың бүгінгі мінезінің тіпті дәмі жоқ қой (Ж.Аймауытов, Шығ. І том 164 б.).
3. Сөйлеуші затты мақсатты түрде нақтыламай, белгісіз мәнде қолдануы мүмкін. Кейде жазушы оқырманға әбден таныс кейіпкерді қатысты да белгісіздік мәнде қолданып, шығарманың коммуникативтік әсерін күшейтеді. Мәселен, Ж.Аймауытовтың талдауға негіз болып отырған "Қартқожа" романында 80-ге келген кемпірдің підиясына кірмек болған Қартқожаны суреттегенде, автор кейіпкердің атын көпке дейін атамай, оның кім екенін жасырын ұстап, орнына "бала молда" деп қолданады:
Олардың артынан солбырайып, көн шалбары көтіне қатқан бала молда жүрді… Бала молда үйге кіріп келді… Кемпірдің серейген сүйектері білеуленіп, сорайған түрінен шошып, бала молда кіруін кірсе де, босағада қалшиып тұрып қалды… Жіпті аларын да, алмасын да білмей, бала молда аңырайып, ала сақалға қарады… "Алдым-алдым" деп бала молда сасып-пысып ала жіпті ұстай алды… Бала молда тотыша тақылдап, "Алдым-алдымды" қағып, "Қашан бітер екен?" дегеннен басқаны ұмытып кетті.
"Дәуір" бітті. Кісілер тысқа шықты. Арасанға түскедей, пысынап, қошқыл маңдайынан, қоңқақ мұрнынан шып-шып тер шығып, бала молда да тезірек далаға ұмтылды. Сонда ғана ауыр күрсініп, демін алды. Осы бала молданы оқушылар өзі танымас па екен? Танымасаңыздар, бұл өздеріңізге мәлім Қартқожа еді (Ж.Аймауытов "Қартқожа").
Жазушы Қартқожаның үй іші кедейленіп, апасының аулында бала оқытып жүрген кезін, кедейліктің кесірінен 80-ге келген кемпірдің підиясын көтермек болған әрекетін суреттеу үшін Қартқожаның атын атамай, белгісіздік мәнде қолдана отырып, бала молданың бейшара халін суреттей отырып, оның кім екенін оқушының өзі танып алуына жетелейді. Яғни оқушыларға етене таныс Қартқожаны "бала молда" деп атауы суреткердің шеберлігін, оқиға желісін құрудағы ерекшелігін көрсетіп, оқырманмен сырласқандай, сөйлесіп, кеңесіп отырғандай әсер береді. Қартқожаны белгісіздік мәнде суреттеу арқылы жазушы оған сырт көзбен, басқа адамның көзқарасы тұрғысынан қарайды. Мұндай жағдайда заттың өзіндік ерекшеліктері тыңдаушы үшін маңызды болмайды.
Белгісіздік категориясы сөйлесушілердің зат туралы түсінігі әртүрлі екендігін білдіреді: сөйлеуші тыңдаушыға бейтаныс нақты затты салыстыруға келетін басқа заттардың ешқайсысымен теңестірмей, белгісіз мәнде жұмсайды. Осылайша, белгісіздік мәнді білдіру үшін заттың өзіндік болмысы, қызметі негіз болады: Ақбілек жаңа шешесіне көз қырын салды. Көзі тікшіген, жұқа қабақ қаймақ ерін, таңқы мұрын, тымырайған, қайқаңдау, қара сұр адам екен (Ж.Аймауытов, Шығармалар. І том 273 б.).
Біреу белгісіздік есімдігі немесе бір сан есімімен тіркесіп келген есімдер белгісіздікті білдіруде маңызды қызмет атқарады.
Мысалы мынау: бiреу денесi күштi‚ бiрақ ақымақ; бiреу ақылды‚ бiрақ денсаулығы нашар‚ бiреу рахымды‚ бiрақ ақылы аз‚ бiреу ақылды‚ рахымы аз‚ бiреу қайратты‚ бiрақ пейiлi арам‚ бiреу ақпейiл‚ бiрақ жiгер жоқ (Аймауытов Ж. Шығармалар жинағы. V том‚ 133 б.).
Сөйлеуші немесе жазушы тыңдаушысына не оқырманына таныс емес, беймәлім зат не адамды сөз еткенде, көбінесе осы аталған сөздерді (бір, біреу) қолданады. Мәселен, Ж.Аймауытов "Қартқожа" романында негізгі кейіпкерді оқырмандарына алғаш былай таныстырады:
… Сол кезде қожадан талай бала оқиды. Сол балалардың ішінде босаға жақта - астында бір жапырақ тай тері, мұрнын қос-қостан тартып, қожасының ақ сабауына қарай түсіп, шиге шанышқан бір жапырақ қағазына үңіліп, құнысып, бір бала отыратын еді. Жасы 10-11 шамасы болар ма екен, қалай… Екі жеңі де сауыс, бетінің бір жағы сатпақ, көзінің былшығы да жөнді тазармайды. Сол баланың қақ-соқпен ісі жоқ, момақан, аңқау, көзі бажырайып, аузын ашып, мұрны қоңқиып отырғаны. Жасында болпиған, сүйкімді бір бала болады ғой, тап сол бала осы еді. Құдай оңдап, аты да түріне сай бола кетер ме? Қартқожа…
Жазушы Қартқожаны алғаш таныстырған кезде бір бала деген тіркес арқылы, яғни бала сөзін бір сан есімімен тіркестірсе, екінші рет атағанда, бала сөзін сол сілтеу есімдігімен тіркестірген. Бір бала белгісіздік мәнде жұмсалса, сол бала белгілілік мәнде қолданылып тұр. Зат не адам туралы алғаш сөз болғанда, бір сан есімінен басқа дейтін, деген сияқты көмекші етістіктер қолданылады: Сол жақта қатарласып, кемпірдің баласы, тағы да бір-екі қожа, тағы бір кемпір, Алтын дейтін молда отыр (Ж.Аймауытов "Қартқожа" 39-бет).
Сонымен, зат есімдердің белгісіздігі
а) бір, біреу конституенті арқылы беріледі:
Қырындап, төмен қарап сөйлесіп отырған екі қазақ жалт қарады. Ел қазағы нұсқынды біреуі: "Әлік" алды. Аяғында орысша етігі бар ықшам шапанды, жекей қара тымақты, аузы-басы пияздай, қожаға айтқан нияздай, қара сұр жігіт ойнақы көзі жалаң етті де, ернін қыбырлатты, Бекболат амандасты (Аймауытов Ж. Шығармалар жинағы. І том 197 б.).
ә) ілік септігі аффиксінің түсіп қалуы арқылы:
Алдында жұмысшы факультеттің бір молдасына жолығып, ол губерниялық комитетке арыз жазып беріп еді. Комитет бастығын кеше жолықтыра алмай кеткен. Бастықтың босағасын құшақтап, бір сағат күтті. Қараңғы ойлар басып, қалғыған кісі тәрізденіп тұр еді: өңі жылы, ұзын бойлы, сарысақалды орыс портфелін қолтықтап келді де, Қартқожаға таңдана қарап, кабинетіне кірді. Қартқожа селк етіп, оянғандай болды, қағазын қолына ала артына ере кірді. Бастық "бері кел" дегендей, алақанын жайып ұстата берді (Аймауытов Ж. Шығ. І том 138 б.).
Комитет бастығы деген тіркес арқылы сөйлеушінің онымен таныс еместігі көрінеді. Осыған байланысты ғалым Н.Уәлиев Ы.Маманов еңбектеріндегі белгілілік/белгісіздік категориясының танылуын сөз ете келіп: "Ауыл сыртында мен ауылдың сыртында деген құрылымның бір-бірінен өзгешелігі бар. Ілік септігінің арнайы айтылмауы заттың, нәрсенің жалпылама екенін байқатса, ауылдың сыртында деген құрылым белгілі бір ауылды, нақты бір ауылды білдіреді. Ал объектіні одан әрі нақтылай түсу қажет болса, осы, бұл сілтеу есімдігі қолданылады: осы ауылдың сыртында, бұл кітаптың авторы т.б. Сілтеу есімдігімен келген тұста ілік, табыс септігінің түсіріліп айтуға көнбейтін себебі объектінің сөйлеуші мен тыңдаушыға мәлім, белгілі болмауымен байланысты", - дейді [18].
б) табыс септік жалғауының түсіп қалуы арқылы:
Кешке таман қанжығаларына қатарлап қаз, үйрек байланып, бедеу мініп, қаршыға ұстаған күйеулері келе жатқанда, Ақбілек ақ отаудың жанында қарап тұрады... (Аймауытов Ж. Шығармалар жинағы. І том 234 б.).
Табыс септік тұлғалы сөздер мен ілік септік тұлғалы сөздердегі септік тұлғаларының ашық/жасырын келуінің өзіндік ерекшеліктері бар екенін байқаймыз. Мысалы:
Баяғы қи жағып, қимай түтеткеннен басқаны көрмеген ауылдас әйелдердің айтқандары ып-рас: бір шүмегін бұрасаң - суы келіп тұр; бір шүмегін бұрасаң - оты жанып тұр (Ә.Кекілбайұлы. Құс қанаты, 14 б.).
Өз дүбірімізге өзіміз қыздық;

скачать работу


Погода в Алматы	на 10 дней	другой город

Отправка СМС бесплатно

На правах рекламы

Модератор сайта RESURS.KZ