|
|
Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің функционалды-семантикалық категориясы
әрқайсымыз қыз алып қашып келе жатқандай, жау түсіріп қайтқандай желігіп, қараңғыда орды, жарды таңдамай, қос өкпеге тепкілеп, андағайлатып айдап келеміз
(Ж. Аймауытов. Шығ. ІІ том. 116 б.).
Өзенде ау құратын тағы бір оңтайлы жер барды. Соған біз де ау салайық деп, әкем екеуміз үлкен ау тоқып едік, өзіміз соғып берген үлкен сабан үйден Иттіс бізге жасақ жіберді (Ж. Аймауытов. Шығ. ІІ том. 232 б.).
Жалғыз-жарым мал көздеген қоңылтақ кедей шалдар, бұзау көздеген, ұршық иірген кемпірлер, немесе тізе қап байлаған, бір балағы салпылдаған бишілер болмаса, өзгенің бәрі қымызға қанып, күр-күр кекіріп, қарнын сипап, итқара-шаңырақ салма, жүк күрке, арба күркелерінің ас тына кіріп, манаурады (Ж. Аймауытов. Шығ. ІІ том. 23 б.).
Келтірілген сөйлемдерде асты сызылған сөздердің (қи, қимай, қыз, жау, ау, мал) белгісіздік мәнде жұмсалып тұрғанын көреміз. Мұнда нақты зат көрсетілмеген. Қи жағып, қимай түтету дегенде сондай қиналған, азаптанған күнделікті тіршілік туралы айтылып тұр да, мұнда нақты қандай да бір қи немесе қимай туралы сөз болып тұрған жоқ. Сол сияқты қыз алып қашып келе жатқандай, жау түсіріп қайтқандай желігіп деген тіркесте де табыс септігінің жасырын келуі жалпы мағына беру үшін, атап айтқанда, дегбірсіздену, шарқ ұру мәнінде ұғынылады да бұл сөйлемде де нақты қай қызды алып қашқаны, қандай жауды жеңіп келе жатқаны көрсетілмейді. Яғни контекст тұрақты тіркес ретінде тұтастай алғанда, мүлде басқа мәнде жұмсалған. Кейінгі сөйлемдерде де белгісіздік, жалпылық мәнде ұғынылады.
Нөлдік морфеманы арнайы зерттеген ғалым А.Омарова деректі зат атаулары қимылдың объектісі қызметінде нөлдік тұлғада қолданылатыны айта келіп, объектінің келешек мағынасында дерексіз мәнді зат есімдер табыс септігінің ауыспалы нөлдік морфемасымен, нөлдік тұлғада қолданылатынын көрсетеді: үміт білдір, ақыл бер, жәрдем көрсет, айла жаса, тілек тіле, үлгі көрсет, тәрбие бер, наз айт, қызық көр, салмақ сал, жауап бер, ырыс бақ.... [10, 174]. Ғалым табыс септігінің жасырын келу себептерін былайша түсіндіреді: "Табыс септігінің ауыспалы нөлдік тұлғасы (морфемасы) стильдік қажеттілікті өтеу үшін де қолданылады. Табыс септігінің нөлдік формасының мәтінде қайталануды болдырмау үшін, стильдік қолайсыздық тудырмау үшін, ақындардың өлең сөзінде ұйқас үшін, өлең жолының буын санына сәйкестік іздеумен байланысты, мақал-мәтелдерде ойды қысқа жеткізу мақсатында қолданылатыны айқындалды. Бұл мәселе септік тұлғаларының қолданылуына ортақ заңдылық екені байқалды... Сондай-ақ табыс септігінің нөлдік тұлғасы ойды, қысқа айтуға да қызмет етеді. Ол сөйлеуде, оқуда уақытты үнемдейді, жазуда орынды үнемдейді және түсінуді жеңілдетеді. Тілдің дамуында да ол заңдылық үлкен қызмет атқарған. Міне, тілдің тарихи дамуында да, тілдің күнделік қолданысында да үлкен қызмет атқаратынын ықшамдау заңдылығының талабына сай табыс септігінің нөлдік тұлғасы қызмет етеді [10, 177, 179].
в) белгісіздік, болымсыздық есімдіктерінің қолданылуы арқылы:
Бәрін де осындай қуанышты, бақытты болса екен дейді. Ешкімді ренжітетін, ешкімге жамандық ойлайтын түрі жоқ."Неге пысады?" деп қойшының қоңырайғанын да жарастықты көрді. "Қайтсін пақыр! Шаршап келеді ғой!..." деп ойлады (Аймауытов Ж. Шығ. І том. 257 б.).
г) деген көмекші етістігінің қатысуымен: Естай деген бір жарамсақ таз қойшы бар еді. Байына жағынам деп, сол иттің бүлдіргені. Шабанбай екі қой, екі киім ақымды шығарда бермей қалды (Аймауытов Ж. Шығ. І том. 154 б.).
Белгілілік мәні сияқты, белгісіз мәнде жұмсалған зат есімнің де екі жағы болады, олар: сапалық және сандық қасиеті. Оның сандық жағы нақты даралаудық (ерекшелеуші) қызметіне байланысты. Белгісіз мәнде жұмсалған зат есім нақты затты білдірмей, осыған ұқсас заттардың ортақ ерекшелігін, сипатын білдірсе, ол өзіндік қызметінде жұмсалады. Белгісіздік мәнде жұмсалған зат есім жаңа, тыңдаушыға бейтаныс затты білдіру үшін қолданылады. Сол себепті белгілілік - зат есімнің сөйлемде уәжді қолданылып тұрғанын білдіреді, яғни контекспен байланысы байқалады, ал белгісіздік мағыналық байланыстың жоқтығын білдіріп, уәжділіктің жоқтығын көрсетеді.
Профессор М.Балақаев түркі тілдеріндегі белгілілік/белгісіздік категориясының зерттелу тарихына шолу жасай келіп: "Различный подход к объяснению категории определенности и неопределенности в тюркских языках говорит о шаткости основы этой "категории". Понятие "определенность и неопределенность" вообще, выражение его указательными местоимениями и числительным бір (один), в частности, хотя в тюркских языках имеются, но не подкреплены определенными системами последовательного выражения. А оформленность и неоформленность падежей служат вариантами контактирования слов в разных позициях и значениях", - дейді [19, 11].
Контексте белгісіздік мәні тектік, нақты және көмескі (нақты емес) референцияда ерекшелеу үшін қолданылады.
1. Тектік референцияда белгісіздік мәнде жұмсалған зат есімдер заттың белгілі бір топқа немесе топ мүшесіне қатысын білдіреді. Тектік референцияда белгісіздік мәнде жұмсалған зат есімнің негізгі белгісі бір топтағы зат есімдердің ішінен іріктеу мүмкіндігі болады: Төртінші - Доғаның жанында ершіктей, Балқаштың жанында шаппа шоттай жылмырайған Жорғабек деген кісі еді (Аймауытов Ж. Шығ. І том. 216 б.).
Тектік референцияда белгісіз мәнде жұмсалған зат есім алғаш рет сөз болған затты білдіру үшін қолданылады. Зат сөйлеушіге таныс болуы мүмкін, алайда тыңдаушы ол туралы бейхабар болуы немесе екеуіне де таныс болмауы мүмкін: Әйел деген жарықтық өмірі таусылмайтын, адамды жалықтырмайтын қызық әңгіме ғой. Әсіресе біздің "Екі әуейі" әйелдің әңгімесіне жалыққан бар ма? Ауыздарынан сілекейі көздерінен жасы аққанша күлісіп мәз-мәйрам болды (Аймауытов Ж. Шығ. І том. 235 б.).
2. Нақты референцияда белгісіз мәнде жұмсалған зат есім бұрыннан белгілі зат жаңа қырынан танылғанда қолданылады: Тани кетті Ақбілек: етегін кірмен зерлеген, төбесін үкі сәндеген басында найза ақ тақия; қолында шаңкіш асасы: асасының өн бойы шығыршық, кебшік, сылдырмақ; үші қозы жауырын, мойнында жұмыр тәсбісі; танауы таңқиған, омырауы аңқиған, кеңірдегі сорайған, жіліншегі сидиған, саусақтары шибиған, үркек малша оқшиған, бес тал сақалы шоқшиған, шынжау етті, шың бетті, жағына пышақ жанитын, бір көргеннен танитын - Іскендір екен кәдімгі (Аймауытов Ж. Шығ. І том. 181 б.).
| | скачать работу |
Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің функционалды-семантикалық категориясы |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|