Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің функционалды-семантикалық категориясы
Другие рефераты
Қазақ тілінде нақтылы-жақты сөйлемдер 1 және 2-жақ тұлғасындағы есімдіктер арқылы көрініс табады. Мен, сен, біз, сіз есімдіктері бастауыш қызметінде жұмсалған сөйлемдер әрдайым белгілілік мәнінде жұмсалады, себебі аталған есімдіктер сөйлеу актіне қатысушыларды білдіріп, ең анық, нақты, белгілі болып табылады. Бірінші жақ тұлғалы есімдік сөйлемде белсенді субъект болады, сол себепті мұндай жіктеу есімдіктер белгілілік мәнінде ғана жұмсалады: Мынадай сұрапыл кезде бұл қалада тұрып болар емес, мен кеттім, бұл топан басылған күні сатармын (Ә.Кекілбайұлы, Кек. 69-б.). Мен өз еркіммен сенің етегіңнен ұстауға ырзамын, мырзам, мен сенен қалмаймын, мені алып кет, әйтпесе мен өлемін! - деп безектеді (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 221-бет.).
Екінші жақтық жіктеу есімдіктерімен салыстырғанда, бірінші жақ тұлғалы есімдіктер жиі түсіп қалатынын байқауға болады. Бұл 1-жақ тұлғаларының мағынасының тұрақтылығына, белгілілік мәнінің күштілігіне, прагматикалық ерекшеліктеріне байланысты болса керек. Себебі олар түсіп қалса да, олардың нақтылы-жақтық мәні өзгермейді. Мысалы:
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма
Қолымды мезгілінен кеш сермедім.
Бұл махрұм қалмағыма кім жазалы
Қолымды дөп сермесем, өстер ме едім.
Адамның бір қызығы - бала деген,
Баланы оқытуды жек көрмедім, - деп келетін өлең жолдарында "мен" есімдігі жасырын келгенімен, өлең жолдарының соңындағы бірінші жақ тұлғалы етістік арқылы "мен" есімдігінің мәні беріліп тұр. Сол арқылы тұтас сөйлем, сөйленімдер белгілілік мәнінде, нақтылы-жақтық мәнде қолданылған.
Көпше тұлғалы 1-жақ етістік тұлғаларының мәні жекеше тұлғалы 1-жақ тұлғаларымен салыстырғанда, біршама жалпы да күрделі болып келеді. Сол себепті оларда нақтылық, даралық жоқ.
Екінші жақ тұлғалы есімдіктердің белсенділігі сөйлеуші тарапынан берілетіндіктен, ол нақтылауды қажет етеді. Сол себепті сен, сендер, сіз, сіздер есімдіктері жиі қолданылады. "Местоимение ты - это не только специальный показатель адресата речевого акта, но и опосредованный выразитель субъективности повествования, который отреженно свидетельствует о самом говорящем, о его эксплицитном присутствии в данной речевой ситуации. Местоимение ты выступает в обязательной коммуникативной связи с я, так или иначе представленном в высказывании или за его пределами - в ответных репликах адресата [8, 52-с.].
Ал 3-жақтық жіктеу есімдіктеріне келсек, олардың өзіндік ерекшеліктері байқалады. Атап айтқанда, 1, 2-жақтық жіктеу есімдіктері нақты адамға қатысты қолданылып, сөйлеу актіне қатысушыларды нақты көрсетсе, 3-жақ жіктеу есімдігі белгілілік мәнінде де (нақты, белгілі адам), белгісіздік мәнінде де (нақты емес, бейтаныс адам) қолданылуы мүмкін.
Бірақ Өрбике басын кекжең еткізіп: - Мен оның қатыны болғым келмейді. Ол тым кәрі, маған күйеу болғаннан әке болуға ылайық. Сәнді Сүлеймен әрі жас, әрі көркем, ол бұдан да көп береді. Оған тек мен бір ауыз сөз айтсам болғаны, - деді (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 211-б.).
1, 2-жақ тұлғалы есімдіктер негізінен адамдарға қатысты болса (персонификация құбылысынан басқа), 3-жақты есімдіктер адамдарға да, заттарға да қатысты болуы мүмкін. Сол себепті 3-жақ тұлғалы етістіктері бар сөйлемдер субъектінің адам не зат болуына байланысты өзара ажыратылады (субъект-адам немесе субъект-зат). Мысалы:
Ол шын қазанаттың тұқымы тәрізді шәлкес, бірақ біздің қолымыз осы, мұндай асауды үйрету - қаниб (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 213-б.).
Сиыр дегенің, түйе дегенің қара құрттай қаптап жыртылып айырылушы еді... Олар қайда? (Ж. Аймауытов. 2-том. 159-б.).
3-жақ жіктеу есімдіктерінің 1, 2-жақ жіктеу есімдіктерінен тағы бір ерекшелігі - олар сілтеу мәнін білдіру үшін де жұмсала алады. Мысалы:
Ол дәурен басымнан ұшқанға ұқсайды (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 73-б.). Ол күнде Күнікейдің бала кезі, Сүю мен жек көруден таза кезі (Ж.Аймауытов. 2-том. 8-б.).
3-жақ жіктеу есімдіктері де контексте түсіп қалуы мүмкін. Бұл ерекшелік 3-жақ тұлғаларына ғана емес, 1, 2-жақ тұлғаларына да тән. Бұл сөйлемнің актуалды мүшелену, актуалдану, актуалсыздану құбылысымен тікелей байланысты. Белгілі нәрсе, алдыңғы контекст немесе сөйлеу әрекетіне қатысушылардың аялық білімдеріне сәйкес сөйлемде айтылмаса да, түсікті болатын лексема үнемдеу принциптеріне сәйкес түсіп қалады. Алайда ол сөйлемнің мәні, баяндауыш тұлғасы арқылы анықтала алады.
Белгілілік мәні анафора, дейксис немесе сөйлесушілердің аялық білімінің нәтижесінде туындауы да мүмкін. Осыған байланысты белгіліліктің өзі әр түрлі деңгейде болуы мүмкін. Мәселен, алдыңғы контексте осы зат туралы сөз болуы мүмкін (анафоралық белгілілік), саусақпен көрсетуге болатындай, зат сөйлесушілердің алдында тұруы мүмкін (дейктикалық белгілілік) немесе сөйлеуші мен тыңдаушының жалпы аялық біліміне сәйкес келетін апперцепциялық белгілілік болуы мүмкін. Анафоралық белгілілікті Ж.Аймауытовтың "Қартқожа" романынан да кездестіреміз:
… Сол кезде қожадан талай бала оқиды. Сол балалардың ішінде босаға жақта - астында бір жапырақ тай тері, мұрнын қос-қостан тартып, қожасының ақ сабауына қарай түсіп, шиге шанышқан бір жапырақ қағазына үңіліп, құнысып, бір бала отыратын еді. Жасы 10-11 шамасы болар ма екен, қалай… Екі жеңі де сауыс, бетінің бір жағы сатпақ, көзінің былшығы да жөнді тазармайды. Сол баланың қақ-соқпен ісі жоқ, момақан, аңқау, көзі бажырайып, аузын ашып, мұрны қоңқиып отырғаны. Жасында болпиған, сүйкімді бір бала болады ғой, тап сол бала осы еді. Құдай оңдап, аты да түріне сай бола кетер ме? Қартқожа…
Жазушы Қартқожаны алғаш таныстырған кезде бір бала деген тіркес арқылы, яғни бала сөзін бір сан есімімен тіркестірсе, екінші рет атағанда, бала сөзін сол сілтеу есімдігімен тіркестірген. Жіктеу есімдіктері сияқты сілтеу есімдіктері де референттілігі жоғары тұлғалар қатарына жатады.
Белгілілік/белгісіздік категориясында есімдіктер өз алдына өріс орталығын құрайды. Есімдіктер белгілілік және белгісіздік мәнін білдіруде өіндік ерекшелігі мол, әлеуеті күшті лексикалық құралдар қатарына жатады.
Есімдіктер мағыналық ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге жіктелгенмен, белгілілік және белгісіздік мәнді білдіруде әрқайсысының өзіндік орны бар. Мәселен, есімдіктердің бір тобы белгілілік мәнді білдіру үшін жұмсалса, енді бір тобы белгісіздік мәнді білдіру үшін қолданылады. Мысалы:
Әрбiр пәннiң програмы әр жылға арналып‚ бөлек-бөлек жасалатын‚ оның үстiне бастауыш мектептердiң програмы бiрнеше түрлi‚ екiншi басқыштығы тағы неше алуан боп жасалып‚ әр мектептiң өзi бiр бөлек ауыл боп өмiр сүретiн‚ түрлi мектепке түрлi ат қойылатын... (Аймауытов Ж. Шығармалар жинағы. 5-том‚ 11-б.).
Өзі бір саудыраған, ақ көңіл, бала сияқты адам. Не десең соған нанады. Ағатайымның бар-жоғын білдірмейді. Келген кісімен еркекше сөйлеседі. Менің көзімді ашқан со жеңгем ғой, әйтпесе... (Аймауытов Ж. Шығ. І том 291-б.).
Бiрақ ескiлiк сөздер батырдың батырлығын‚ бидiң шешендiгiн‚ ханның хандығын‚ салтанатын жетiлдiртiп‚ ескектетiп айтқанына келiсушi едi‚ ол кездегi халықтың рухы да‚ тұрмысы да ескек‚ асқақ сөзге лайық келушi едi. Халықтың мiнезiн суреттеп‚ мiнiн айтып‚ терең пәлсәпа сөздердi желдiртiп‚ ескектетiп айту бұл заманда артық‚ ұнаспайды (Аймауытов Ж. Шығ. 5-том‚ 131-бет).
Бұл орайда өздік есімдіктері мен әр сөзінің қатысуымен жасалған жалпылау есімдіктері негізінен белгілілік мәнді білдіру үшін қолданылатынын көреміз. Ал болымсыздық, белгісіздік есімдіктері, сұрау есімдіктері белгісіздік мәнді білдіру үшін жұмсалады екен. Мысалы:
- Қалабек келсе бұ кісілерді еріктірмес еді, - дейді біреуі. - Сол ма? Ол жындының жүрген жері думан ғой, - дейді тағы біреуі. (Аймауытов Ж. Шығ. 5-том‚ 256-бет).
Жазғы курста оқыған ауыл мұғалiмдерiнiң оқыту жөнiнен кейбiр нәрселердi сұрағаны болды. Сұрауларына сол кезде жауап берiлiп өтсе де‚ кейбiрi жалпыға естiртерлiк‚ өмiр жүзiнде таңдайына тиiп жүрген сұрау болғандықтан‚ жаңа комплекске де қатысы барлықтан‚ бұл жерде көрсете кетудi лайық көрдiк. (Аймауытов Ж. Шығ. 5-том‚ 92-бет).
Қазіргі қазақ тіл білімінде жіктеу, сілтеу, сұрау, өздік, жалпылау, белгісіздік, болымсыздық есімдіктері деп жіктеліп жүрген есімдіктердің мағыналық топтары А.Байтұрсынұлы еңбектерінде мүлде басқаша сипатта берілген. А.Байтұрсынұлы есімдіктерді жіктеу, сілтеу, сұрау, шектеу, танықтау деп 5 түрге жіктейді де өздік, жалпылау, есімдіктерін шектеу (анықтау) есімдігінің ішінде сөз етеді [9]. Шектеу (анықтау) есімдігіне танықтау есімдігін қарсы қойып, анықтау есімдігі - жеке адамды немесе топты, танықтау есімдігі - нәрсенің жоқтығын (ешкім, ештеңе, ешбір), белгілі еместігін (әлдекім, әлдене), түгел еместігін (кейбір, қайсыбір) көрсететінін айтады. А.Байтұрсынұлы әркім, әрқайсысы, бәрі, барша т.б. есімдіктерін де анықтау есімдіктері қатарында атайды. Осы орайда ғалым есімдіктердің атауы ретінде "анықтау есімдігі" дегенді ұсынады да, оған "танықтау есімдігін" қарсы қояды. Яғни "анықтау есімдігі" - жеке адамды немесе топты көрсетсе, "танықтау есімдігі" - нәрсенің жоқтығын, белгілі еместігін немесе түгел еместігін білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, бүгінгі таңдағы өздік есімдігі, жалпылау есімдігі деп танылып жүрген есімдіктердің басын қосып, "анықтау есімдігі" деп атайды да, белгісіздік есімдігін "танықтау есімдігі" дейді. Бұл орайда ғалымның белгілілік және белгісіздік категориясының өзіндік ерекшеліктерін терең түсінгені, оларды ортақ мағынаны, яғни белгілілік пен білгісіздікті білдіруіне қарай топтастырғаны байқалады.
Қазақ тіліндегі зат есімдердің белгілілігі бірнеше тәсілмен беріледі. Мәселен, Абайда:
Ғалым болмай немене,
Балалықты қисаңыз.
Болмасаң да ұқсап бақ,
| |  скачать работу |
Другие рефераты
|
