Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты тұрақты сөз тіркестерінің этномәдени уәждемесі

ң өзіндік тәсілі алдыңғы қатарға шығады. Фразеологизмдердің көпшілігі адамға сәйкес ерекшеліктері бар жақсы үйретілген үй жануарларының сыртқы кескінін, мінез-құлқын, қылықтарын сырт көзбен қарап, бейнелі түрде салыстыру негізінде жасалған. Бір жағынан, жануарлар әлеміне, екінші жағынан, адамдардың қоғамдағы өзара қарым-қатынасына және олардың әр түрлі тіршілік жағдайларындағы мінез-құлықтарына бақылау жасау негізінде алынған бұл ассоциативтік параллельдерден фразеологизмдер қалыптастырудың бейнелі-аялық негізі және олардың мағынасын өзгерту және ауыстыру уәждері ретінде қызмет атқаратын біраз ортақтықты және ұқсастықты таба алады. Мәселен, қазақ тілінде ғана кездесетін «адам жылқы мінезді» тіркесі адамды жағымды жағынан сипаттайды. Мұнда көнбістігімен, өзінің күшін тез қалпына келтіріп алуға деген қабілеттілігімен ерекшеленетін адам сөз болып тұр. Жылқыға тән бұл қасиетті көшпелілер жақсы зерделеп, ұғына отырып, оны ең абзал қасиет ретінде адамның бойына ауыстырады [1].
Қазақ тіліндегі біз қарастырып отырған жылқы малына қатысты фразеологизмдер халықтың тарихи-этнографиялық процестері, рухани-мәдениеті, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, дүниені қабылдауы, мифологиясы жөніндегі нақты ұғым-түсініктерді береді. Оларда тіл мен этностың, тіл мен рухани мәдениеттің өзара тығыз байланысы жарқын көрініс тапқан.
Тіл дамуының алуан түрлі кезеңдерінде қалыптасқан фразеологизмдердің осы зерттеліп отырған тобының сақталып қалуы олардың дамуының белгілі бір қарқынын, олардың пайда болуының тарихи сабақтастығын айқындауға мүмкіндік береді.
2.1.1 «Салт-дәстүр, наным-сенімге байланысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты».
Қазақ жылқыны «мал патшасы» деп қадір тұтқандықтан тіршілігінің қай кезеңін де онымен байланыстырған. Сондықтан да бұл тараушада қазақ халқының әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, наным-сенімі негізінде қалыптасқан жылқыға байланысты фразеологизмдерге этнолингвистикалық тұрғыдан түсінік беруді мақсат еттік.
«Малға тәуелділігін қазақтар әр қас қағым сәтте сезініп отырады. Сондықтан өздерінің барлық әдет-ғұрып, салт-санасын малмен байланыстырып отырады» - дейді белгілі түрколог В.В.Радлов [8].
Жылқыға қатысты әдет-ғұрыптардың бір тобы адам өмірінің кезеңдерімен (туу, балалық шақ, өсіп-ержету, үйлену, жерлеу) астасып жатса, енді бір тобы шаруашылығына байланысты туындаған. Мәселен, бұрынғы уақытта аяғы ауыр әйелдің толғағы қатты болып қиналғанда, үйдің сыртына әкеліп ат байлаған немесе атпен тасырлатып шауып өткен, үйдің маңынан дүркіретіп жылқы айдаған. Дүниеге перзент келгенде «Ат қосшылы болдың ба? Қырық жылқылы болдың ба?» деп сұраған. Ат қосшы – ұл бала, яғни қасыңа ат қосшы болып жүретін ұл туылды деген сөз, ал қырық жылқы – қыз бала. Қыз баланың қалың малы салт бойынша жылқы малымен (47, 37, 27, 17, 9 жылқы) берілген. Сонда қыз туылса, әке-шешесіне қырық жылқы әкелетіндігі бұл фразеологизмге арқау болып тұр.
Ат мінгізіп, тон кигізді (шапан жапты) фразеологизмі қазақ халқының қадірлі, сыйлы қонақтарға, құда-жекжаттарға жасайтын кәделерінің бірінің негізінде жасалған. Мәселен, құда түсу рәсімін құдалардың бір-біріне деген құрметі ретінде киіт кигізу, ат мінгізу дәстүрінсіз елестету қиын. Сондықтан да киім-кешек түрінде сый-кәделер тарту құдалықтың басты жоралғыларының біріне саналады. Ауқатты құдалар бір-біріне ат мінгізіп, өте қымбат ішіктер мен тондар да сыйлай алады. Бұл дәстүр бүгінгі күнге дейін сақталған.
2.1.2 «Халықтық өлшемдерге байланысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық табиғаты».
Әр елдің өз мұқтажына, талап-тілегіне орай пайда болған халықтық өлшемдер қаншама. Мысалы, ауа райы аса суық қиыр солтүстікті мекендейтін ұлттар арасында 12-15 км қашықтыққа сай келетін «передышка собачей езды» деген ұғым бар екен. Сол сияқты қазақ халқында жылқы өлшеуіш рөлін де атқарған. Мәселен, 20-25 шақырым жерді – ат шаптырым жер, 8-10 шақырым жерді – құнан шаптырым жер, 5 шақырым жерді – тай шаптырым жер деп шамалап айту кеңінен таралған.
Жылқы малына қатысты қалыптасқан өлшем бірліктерін білдіретін фразеологизмдерді өзара былайша топтастырып беруге болады:
1) Уақыт, мезгілдік мөлшерін білдіретін фразеологизмдер: жылқы тұсар кез; бие сауымдай уақыт; ат қара тіл болғанда; бие байланған кез; бие ағытар кез т.б.
2) Сан мөлшерін білдіретін фразеологизмдер: бір үйір жылқы; бір қос жылқы; бір желі құлын; бір тай, бір тайпа ел; үйір-үйір жылқы; тайлы тұяғымен; алалы жылқы, ақтылы қой; салт атты сабау қамшылы; қоралаған қой, қостаған жылқы т.б.
3) Қашықтық, көлем, аумаққа байланысты фразеологизмдер: ат шаптырымдай жер; ат жетпес, атан жетпес жер; ат басындай; ат тұяғы жетер жер; ат бойы; бес биенің сабасындай; бие бауындай жер; ат адым; тай шаптырым; құнан шаптырым; ат жетер жер; ат жетпес жер; желі бойы; тай тұяқ алтын; тай тұяқ күміс; ат басындай алтын; тай ізіндей т.б.
Бие сауымдай уақыт деп биенің екі сауымының арасын айтады. Бұл фразеологизм халықтық уақыт өлшемін білдіретін фразеологизмге жатады. Халықтық пайымдау бойынша, бие сауымдай уақыт екі сағатқа тең, яғни биені әрбір екі сағат сайын сауып отыратын болған. Бұл фразеологизм өзінің мағынасын сақтай отырып, структуралық жақтан өзгеріп отырады: бие сауым мезгіл // бие сауым мезет // бие сауымдай шақ және т. б. Сондай-ақ, тілімізде ат басындай деген тіркес қолданылады. Мысалы: Сен ертең де кел. Мен әкемнің қазынасынан ат басындай алтын, қой басындай ділда алайын, сонан соң екеуміз қашайық (ҚЕ). Бұл көрсетілген мысалда ат басындай тіркесі алтын құйманың көлемін көрсету үшін қолданылып тұр. Бұл жағдайда фразеологизм тікелей салыстыру арқылы жасалған. Бұл тіркес сонымен қатар бейнелі-ассоциативтік салыстыру ретінде қолданылады. Мысалы, Қайғымен басылар, Ат басындай жүрегім (Батырлар жыры. 3 т., 1987, 20 б.).
2.1.3 «Әлеуметтік-қоғамдық факторларға байланысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты».
Жылқының ең басты қасиеті – ел қорғау жолында келтірген зор пайдасы. Өзінің ұлттық тарихында бүкіл тұрмыс-тіршілігі тек қана атқа байланысты, жылқы малына қатысты қазақ сияқты ел кемде кем. Өйткені оның тағдыры – ұлан-байтақ даласы. Тарихтағы қиян-кескі жорықтар, дала үшін ұзақ қан төгіс қырғындар ат арқасында өткен.
Ата-бабамыздың жылқыны қастерлеуінің себебі мол. Жылқы олар үшін тек азық, көлік құралы ғана емес, экономикалық, сауда, әскери және әлеуметтік өмірдің ажырамас бөлігі. Түркілер аттарының көмегімен бұл шеті Азия, Европа, ол шеті Африкаға созылған кең байтақ жерді, жаңа әлемді басып алып, тәуелсіз тіршілігінің факторы етті. Тіпті, өткен замандарда жылқы малын әскери стратегияға да қолданған. Мысалы, шабуылшылар жауға қарасын көбейтіп көрсету үшін алдарына жылқы малын салып айдаған да шаң көтерген, сол кезде қорғандағылар бұл шаңды қалың қолға жорып, одан қашқан. Арғы жағын былай қойғанда, мұндай әскери айла-тәсілді 1916 жылы Торғай даласында А.Имановтың да пайдаланғандығын жазушы С.Мұқановтың «Қазақ қауымы» атты еңбегінде келтіреді [9, 69].
Аттың жалы, түйенің (нардың, атанның) қомы (қомында) фразеологизмі ауызекі тілде асығыс-үсігіс жасалған іс-әрекет кезіндегі қимылдың образдылығын көрсетуде қолданылады. Бұрын қазақ халқының басынан күтпеген жерден жауларының шабуыл жасауы, қас дұшпандарының барымта жасауы сияқты қиын жағдайлар жиі өткен. Мұндай жағдайда олар, әрине, оны тек атпен, түйемен қарсы алған. Қазақ халқының өмірінде бұндай жағдайлар көп болатындықтан фразеологизм тарихи фактор болып қалыптасқан. Тарихы анық бұл тіркес кейін адамның абыр-сабыр қарбаласта, сүргіншілік жолаушылықта, жүргіншілікте және т.б. осындай кездерді бейнелейтін сипатқа ие болады. Сонымен қатар шапқыншылық, тонау нәтижесінде жиі қоныс аудару қажеттігі пайда болатын халықтың өміріндегі қиын кезеңдерді сипаттауда атта жал, адамда қам жоқ деген тіркес қолданылады. Кездейсоқ болған нәрсенің аласүргіндікке, бас сауғалауға әкелетіндігі белгілі. Нәтижесінде тұрмыста ауыртпашылықтар пайда болады және осыған байланысты адамдардың үйреншікті өмір сүру қалпы бұзылады, содан барып ат ариды да, жалсыз қалады, ал адам күйсіз қалады.
2.1.4 «Дене мүшелеріне байланысты фразеолоизмдердің этнолингвистикалық сипаты» атты келесі тараушада жылқының дене мүшелеріне қатысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты сөз болады. Мысалы, ат жалын тартып мінді фразеологизмі о баста ешкімнің көмегінсіз, өздігінен аттың жалынан ұстап мінетін, 7-12 жас аралығындағы баланың ер жігіттік мінезіне және жасына байланысты пайда болған. Бұрын қазақ арасында бұл жастағы бала өздігінен атқа міне алған. Фразеологизм бүгінде ауыс мағынада «адам болды, ер жетті, азамат болды» деген мағынада қолданылады. Мысалы: «Жаратқан, осы еркек кіндікті үш ақ үрпек балапанымның ат жалын тартып мінгенін көрсем арманым жоқ, ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетіре көрме жаратқан!» - деп азынаған үні құлағымда әлі күнге дейін ызыңдап тұрғандай (Ә.Көшімов). Бұл сөйлемде аталмыш тіркес ат арқасына міну фразеологизмінің синонимі ретінде көрінеді, яғни «ер жету, есею» дегенді білдіреді. Дегенмен осы мағынасымен қатар тілде «шынығу» деген мағынасы да бар. Мысалы: «Қарсақпай» заводында істейтін, бұрын «Спасс» заводында жұмыскер болған Нұрман: «Тар жол, тайғақ кешу» уақытында ат жалын тартып мінген, өзімше қазақтың төңкерісшілер штабының бір мүшесі, жолдас Сәкен!.. (С.Сейфуллин).
Ат кекілін (құйрығын) кесісті фразеологизмі «кетісті, араздасты, мүлде безді» мағынасын білдіреді. Мысалы: Екеуін де бай жуанға жығып берген, бетіне дақ салған кедейлерге үлкен өкпелі бұлар, түңіле сөйледі. Сонда да олардан ат кекілін кесіп кете алатын түрі жоқ (Ғ.Мұстафин). Фразеологизм қазақтардың ежелгі ат кекілін кесісіп, бәрінің көзінше (жұрт алдында) достық, туысқандық, бейбітшілік қарым-қатынастарды бұзу салты негізінде құрылған. Мұ

скачать работу


Погода в Алматы	на 10 дней	другой город

Отправка СМС бесплатно

На правах рекламы

Модератор сайта RESURS.KZ