 |
|
Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты тұрақты сөз тіркестерінің этномәдени уәждемесі
ндай әрекет әдетте екі жаққа «аттың соғысуға дайын» екендігін білдіреді. Қазақ батырлары жауынгерлік дәстүр бойынша әскери іске, басқа мәселеге болсын дағдыласса, «ат тізесін қостым» деп кеткен, ал келіспей қойса, «ат құйрығын кестім» деп кеткен [ҚСЭ, 648-б].
2.1.5 «Қимыл-қозғалыстары мен күй-жайына байланысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты».
Құр атқа мінгендей фразеологизмнің мағынасы – «тынығып, сергіп қалу» дегенді білдіреді. Мұндағы құр ат дегеннің мағынасы «ұзақ уақыт мінілмеген, семіз, тың ат». Академик Р.Сыздық осы тіркестегі құр сөзі туралы: «Құр сөзінің түпкі бір мағынасы монғол тілінде «өткен жылғы, былтырғы дегенді білдіреді, осыдан келіп өткен жылдан мінілмей, қоңы сақталған малды хур тарга деп атайды, өткен жылдан күзелмеген жалды хур дәл дейді. Демек, құр сөзі түркі тілдерінде де мал атауларына қатысты келіп, тіркескенде, «өткен жылдан мінілмеген, демек қоңы сақталған, семіз, тың» дегенді білдіретін болған. Бұнда түркі-монғол тілдеріне ортақ сөздердің кейбіреулерінің жеке тұрғандағы мағынасы сақталмай, тіркес құрамында тұрғанда сақталғаны байқалады» – деген пікірі өте дәлелді [10]. Құр сөзі «семіз, қоңды, мінілмеген» деген ұғымда жылқы баласының асау, айғыр сияқты атауларымен де, өзге атаулармен де келе береді.
Құтпан айғырдай азынау. Жылқылардың арасында кез келгенінің шақырып кісінеуіне жауап қайтаруы ерекше тән қасиет. Үйір айғыры өзінің үйіріндегі жылқыларды шашау шығармай бір жерде ұстап, басқарып, кісінеуі арқылы соңынан ертеді. Ол үйірлік аралықты бұзған басқа айғырларды қуып, өзінің аумағын қорғайды, құлағын жымқырып, тісін қышырлатып, кейде шайқасуға дейін барады, ол кезде ышқынған дауыс шығарып, қатты азынайды. Бұған қазақ тіліндегі мына тіркестер дәлел бола алады: сақа айғырдай сақылдау; өз үйірін шақар айғырдай қайыру. Бұл тіркес жануар мен адамның іс-әрекеттеріндегі ұқсас аялық элементтердің ассоциативтік ауыстырылуы негізінде адамды сипаттайды, нақты айтқанда ешкімді өзіне, өзінің аумағына жақындатпау, оны қорғау мәнінде. Мысалы: Ертеңгі күні құтпан айғырдай ел шетін торып, азынап шыға келеді әлі-ақ! – деп, босалаңдау ғана лекіте күлді де, - Мөңке, жә, мен кетейін, - деп түрегелді (Ә.Нұрпейісов).
2.1.6 «Тегі мен табиғи ерекшеліктеріне қатысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты».
Су жорға // судай жорға; су төгілмес жорға // сауырдан су төгілмес жорға. Көшпелілерде «алдымен бір аяғын, сосын екінші аяғын алға тастай отырып, бір қалыпты қозғалатын жорға» ең құнды деп танылған. Бұл жағдайда жылқы бір қалыпты қозғалатындықтан адамды селкілдетіп, шайқалтпайды. Оларды сонымен қатар халықта су жорға, төрт аяғы тең жорға деп те атайды. Тілде бұл тіркес сөзі аузынан үздіксіз төгіліп тұратын талантты шешен ақынды сипаттауда да қолданылады. Бұл аталған орамдар адамға біркелкілік және бірқалыптылық белгілерінің негізінде ауыстырылады, себебі бұл белгілер ақынның жырлауы кезінде де, жорғаның жүрісі кезінде де аңғарылады. Мысалы: Бозбала жиынында өлеңнен бәйгені шаппай алатын да Нұрым, жақсылардың тобында жырдан өрмек өретін су жорға да сол (Х.Есенжанов). «Су төккісіз жорға болу» фразеологизмінің мысқылдық реңкі бар және «икемделу, көңілін табу» деген мағынада қолданылады: Баланы сыйлап жатыр тамақ қамдап, Су төккісіз жорға боп шал жылмаңдап. Отыз құл мынау тек жан емес қой деп, Әлінше қызметінде жүр тырбаңдап (Абай). Бұл тіркестің бейнелі-аялық негізі адамға ыңғайлылық туғызатын жорғаның жайлы жүрісі болып табылады. Сол сияқты біреудің көңілін табатын адам екінші бір адамға ыңғайлылық, қолайлы жағдай жасайды. Сөйтіп тіркес адамға балама аялық элементтердің (жайлылық, ыңғайлылық) негізінде ауыстырылады.
Тарпаң жігіт фразеологизмі адамның өрескел, дөрекі іс-әрекетін сипаттайды, сонымен қатар қыңырлық, қырсықтық тәрізді мінездің кейбір белгілерін де көрсетеді. Мысалы: Ехластан: «бұл қай Жұнысов?» деп те сұрай алмады, түрлері де ала-құла, мінездері де әлем-тапырық қырдың бір топ тарпаң жігіттерін бастап келген офицер формалы басшы қазақтан да жай-жапсарды сұрай қою орынсыз көрінді (Х.Есенжанов). Бұл сөйлемде дала жігіттері дөрекі, ысымаған, қырсық, қыңыр ретінде суреттеледі. Енді дала жігіттерінің мінез-құлқын сипаттай отырып, неге қазақтың басқа балама сөзін емес, дәл «тарпаң» сөзі қолданатынын анықтап көрейік. ҚТТС-нде «тарпаң» жабайы жануар ретінде түсіндіріледі. Соңғы кездерге дейін тарпаңдар оңтүстік орыс далаларында, Литва мен Белоруссияның орманды далаларында және ормандарында, Украинада, бүкіл далалы Қырымда, Предкавказьеде, Донда, Төменгі Поволжьеде, тіпті Уралға дейін өмір сүрген. Тарпаңдар қыңыр, үркек және тістегіш болып келеді [6, 316]. Осылайша жоғарыда келтірілген мысалда халық бейнелі-ассоциативтік тұрпатта адамды мінез-құлқындағы балама белгілері негізінде тарпаң атпен салыстырады.
2.1.7 «Түр-түсі мен ауруларына қатысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты». Ала тайдай бүлдіру. Бұл тіркесті түсіндіретін екі нұсқа бар. Оның бірін Ш.Ш.Уәлиханов былайша түсіндіреді: «ала тайдай бүлдірді» мәтелі қалмақтардың аңыздарымен түсіндіріледі. Мен Құлжада ойрат тайпасының бір қарт білгірімен әңгімелестім. Ол маған Хо-Ұрлықтың қозғалысы, ноғайлар мен казактарды жеңуі туралы көне жырларды айтып берді. Бұл кезең туралы қырғыздардың аңыз-әңгімелері қаншалықты қайғылы болса, қалмақтардың аңыз-әңгімелері соншалықты мадақтауға, мақтанышқа толы. Бұл жырдан мен жоғарыда келтірілген мәтелді түсіндірудің кілтін таптым. Ноғайлар қалмақтардың шабуылын күн сайын үрейлене күтетін еді; қалмақтар ноғайлардың күшінен қорқып оларға шабуыл жасауға бата алмады. Кенеттен түнде ноғай ұлыстарында ала тай бас жібін үзіп, үйірде ойран салады. Ноғайлар қорыққандарынан туған жерлерін, малдарын тастай қашады, содан кейін барып қалмақтың тайшасы Сары-Манджу шабуыл жасап, ол жерді өзінікі деп жариялайды» (Ш.Уәлиханов, 1985).
Екінші нұсқа табыншылардың байқағандарына қатысты болып келеді: «ала түсті жылқылар асау, тістегіш, төбелескіш. Сондықтан ала түсті жылқыларды ешкім мақтамайды, олардан төзімді, жегін аты шыға қоймайды». Бұл пікірлердегі тайлардың мінезін көрсету ұқсас болғандықтан нұсқалар бір-біріне қарама-қайшы келмейді [11]. Ала тайдай бүлдіру тіркесімен мінезі жаман, дес бермейтін, өзінің қызбалығын ұстай алмайтын, ұрысуға дайын тұратын адамдардың іс-әрекеті де сипатталады. Мұндай адамдар тез ашуланып, әр түрлі дау-дамай туғызады. Мысалы: Елді ала тайдай бүлдіріп, сені мұнша не қара басты, көк төбет (С.Омаров).
Ала тайдай бүлдіру фразеологизмінің пайда болуы туралы Ш.Ш.Уәлиханов келтірген этнографиялық дерек осы фразеологизмнің түпнегізі болып табылады деген болжау жасаймыз.
Киеңкі болғыр! Бұл фразеологизм тілімізде қарғыс мәнінде қолданылады. Мұндағы киеңкі сөзінің дәл мағынасын бұл күнде екінің бірі тап басып айтып бере алмайды. «Бүгінгі қазақ білетін киеңкі сөзі – жылқыда болатын құрт ауруының атауы, ал ауруды қара қаптал деп те атайды» дегенді қазақ тілінің түсіндірме сөздігі көрсетеді (ҚТТС, 5 т., 31).
«М.Әуезовтің «Қарақыпшақ Қобыланды» атты пьесасында: Тек келінің киеңкі болмағай-ақ та... Және бір жерінде: Жер соқтырар күн болса, киеңкінің киесі – деген сөздер бар. Л
| |  скачать работу |
Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты тұрақты сөз тіркестерінің этномәдени уәждемесі |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
