 |
|
Қазақстан құрамындағы кезеңде Қарақалпақ Автономиялық облысының қалыптасу тарихы
итетін, атқару комитетін, аудандық комсомол комитетін, «Қосшы» одағын, халықтық сот және тергеуші бөлімшелерін, сондай-ақ, өзге де мекемелер мен қазыналық сөрелерді басып алады. Іс қағаздарын бүлдіріп, «көсемдер» портреттерін, мысалы, К. Маркс, Ф. Дзержинский, В.И. Ленин, А.И. Рыковтың портреттерін жерге лақтырып, аяқпен таптайды.
Сондай-ақ солтүстік аудандардағы да контрреволюциялық ұйымдардың әлеуметтік құрамы белгісіз делінген құжаттарында да бас көтерушілер мәлімдемелерінде өздерінің жойғызып алған «таптық мүдделерін» қайтарып алу үшін күресетіндерін ашық айтады.
Тұтқынға алынған Ибрагимов Убба «Иә, шынында да Шымбай ауданының аумағында контрреволюциялық ұйым болды және оның белсенді ұйымдастырушыларының бірі – мен. Ұйым өз алдына түпкілікті – Кеңес үкіметін құлату мақсатын қойды», - деп мәлімдейді. Әрі қарай, ол былай дейді: «бізді контрреволюциялық әрекетке итермелеген Кеңес үкіметіне қарсы негізгі себепті біздің өмір сүріп отырған идеологиямен келіспеушілікке байланысты. Бұған контрреволюциялық ұйымның жетекші құрамының бұрынғы әлеуметтік-саяси жағдайы дәлел болады».
Әрі қарай тұтқындалған Қожахмет Ерназаровта былай дейді: «Иә автономиялық облыстың Шымбай және Кегейлі аудандарындағы контрреволюциялық ұйымдар Кеңес үкіметіне қарсы қарулы көтерілісті болдыруды соңғы мақсат етті. Ұйымға кірген белді аталық, ишандардың ұлдары мен атқамінерлері текті бай ұрпақтары болатын. Олардың қолынан өтіп кеткен бұрынғы меншік шаруашылықтар соңғы 2-3 жылдың көлемінде ауыл шаруашылық салығының астында қалып, алып көрсеткіштердің қиялына айналады».
Бас көтерудің ұрандары оның сипатын ашып көрсетеді. Оның негізгі ұрандары:
а) Кеңес үкіметімен күрес (большевиктерді талқандау);
б) басқарудың хандық билігін қалпына келтіру;
в) ислам үшін күрес.
Бас көтерушілер тобы мен оларға қосылған тұрғындарға қарсы И. Грязновтың және ОГПУ-дың әскерлерінің атысуы 2 сағатқа созылады. Айта кететін бір нәрсе Қарақалпақ Автономиялық облысындағы бас көтерушілермен аяғына дейін күрес адам құрбандықтарынсыз шешілмеді. Бұл мәліметтер ҚазАКСР ОГПУ басқармасы бастығы А. Волленбергтің баяндауында көрсетіледі [19, 3-4-пп.]. 1929 жылы 26 қарашада ҚАО Комитеті атынан П. Варламовтың сол кездегі Қазақ Өлкелік Комитетінің жауапты хатшысы Ф.И. Голощекинге ҚАО-дағы контрреволюциялық ұйымдар туралы «деректерді ашу барысындағы» мәліметтерін жөнелтеді.
П.И. Варламов Тақтакөпір бас көтеруіне жете тоқталады. Оның ішінде бірінші облыстың саяси жағдайына сипаттама беріледі. Онда Өлкеде әлі де «басмашылар қозғалысы» таратылып бітпегендігі, себебі ҚАО-ның «басмашылардың», «ежелгі ұясы» Түркімен КСР-нің Қарақұммен көршілес болуы және олардың Ташауыз, Хорезмдегі өзі «тектес қозғалыстармен ғана байланыста емес, шет елдегілермен де» байланыста болуы айтылады. «Сондықтан, - Тақтакөпірдегі оқиғалардан сабақ ала отырып, екінші рет ондай жағдайларды болдырмау амалдарын қарастырмақпыз», дейді П. Варламов. Ол сондай-ақ, «Тақтакөпір оқиғасының негізгі себебі жайлы айтқанда, оқиға «тап күресінің жоғарғы формасы» және Өлкелік Комитеттің 2 қазандағы шешімі оған берілген нақты баға. Осы тектес, Тақтакөпір көтерілісін – «көтеріліс» немесе «көтеріліс деуге тұрарлықтай», немесе «бас көтеру» дейміз бе?»- деген пікір тудыртады [19, 67-п.].
П. Варламов осы оқиғалардың болуының негізгі «біздің қызметіміздегі шалағайлықтың орын алуынан», деп ашық айтады.
Қазақстандағы Мемлекеттік Біріккен Саяси Басқармасы Шығыс бөлімшесінің Өкілетті өкілінің (ПП ОГПУ) 1930 жылғы 15 сәуірдегі құпия құжаттарының бірінде Тақтакөпірдегі «бандылық бас көтерудің» ұйымдастырушысы және басшысы Жалел Мақсұм Исматуллаевтың Қарақалпақ Облыстық барлау бөлімшесінің күшімен ұсталып, Жаңа Үргеніштегі органына жеткізілгені хабарланады. Қарақалпақ Автономиясының Қазақстан аумағына осы тарихи кезеңде қарамаған болса, оқиғаның да осылайша жергілікті Өлкелік үкімет басшылығының назарында қаралмауы да орын алар еді.
Қазақстанда ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру кезінде орын алған өрескел саясат нәтижесінде халықтың көпшілігі ашаршылық құрбаны болып, енді бір бөлігі босқындыққа ұшырады. Бұл адамзат тарихындағы трагедиялар қатарынан орын алады.
Осы мәселеге байланысты 1991 жылы 12 қарашадан 1992 жылдың желтоқсанына дейін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен жұмыс істеген Комиссия, Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру мен аштық науқаны барысындағы ақиқатты айғақ етті. 1931 жылы қараша айындағы Қарақалпақ аумағына барған 3 мыңға жуық шаруа қожалығының жағдайы аса ауыр қалде болды. Бұлар негізінен Шалқар, Табын, Арал, Ойыл және Маңғыстау аудандарынан ауып барғандар еді. Автономиялық облыстың басшылығына өтініш жасағанмен оларды кейінге қайтару мүмкін болмады. Құжаттардың бірінде жейтін тағамы, азық-түлігі жоқ жұтағандар аянышты жағдайда қалып отыр делінген. Осындай жағдайға ұшырағандар өздерінің бар малын жергілікті дехкандарға арзан бағаға сатып кетсе, екінші біреулері түгел сойып алуға душар болды. Қазақ АКСР-і Орталық Атқару Комитетінің хатшысы А. Асылбековтың босқындарды кейін қайтару жөніндегі өтінішіне БК(б)П Қарақалпақ Обкомының бюросы 1931 жылғы 25 қарашада босқын қазақтарды жылы киім, киіз үй, көлікпен қамтамасыз ету және мал басымен қыс айында жеткізу мүмкін болмай отырғандығын айтып, шешім қабылдағанын жеткізеді. 1932-33 жылдары қатты аштықтың салдарынан Қарақалпақ жеріндегі босқын қазақтарды елге қайтару әрі қарай созыла береді. Қарақалпақ Автономиялы Республикасы Халық Комиссарлары Кеңесінің РСФСР үкіметіне берген мәлімдемесінде Қарақалпақ жеріндегі қазақ босқындары 12830 адамнан тұратын 3060 қожалық деп көрсетілген. Бұл көрсеткіштер жоғарыда атаған 1931 жылдың мәліметінен едәуір көп бола тұрса да босқын қазақтардың санын тағы да тым азайтып отырғанын Сейітқали Меңдешевтің оларды Қазақстанға қайтару үшін Қарақалпақ жеріне барғанда берген мәліметтерінен де айқын байқауға болады. Меңдешев бастаған уәкілдер Қоңырат ауданынан Қазақстанға 2644 адамы бар 772 қазақ шаруа қожалықтарын қайтарды. Қарақалпақ жеріндегі өкімет мекемелері көшіп келгендердің қадамын уақытша нәрсе деп білсе керек, келгендерді арнайы есепке алуға да асыға қойған жоқ. Басқа жерлерге ауа көшкен қазақ босқындарға қарағанда Қарақалпаққа қоныстанған қазақтар төрт түлік мал өсіруге өте қолайлы, негізінен тек мал шаруашылығымен жан сақтап, күнелтетін аймақтардың тұрғындары еді. [10, 136-138-бб.].
Түпкілікті халықтың, яғни қазақтардың өз туған жеріндегі жасанды жұт кесірінен санының күрт азайып кетуіне ықпалды болған ашаршылық салдарынан сол жылдары 1030 мың адам республикадан тысқары жерлерге босқын болып кетті. Оған республика басшыларының, оның ішінде әсіресе Ф.И. Голощекиннің көзқарасы да қатты әсер етті. Ол қуғын-сүргінмен аштықтан босқын болып кеткендерді «қазақтар ежелден көшіп-қонып жүруге әдеттеніп кеткен» деп түсіндіруге тырысты. Ол мұны көшпенділердің тұрмысы қайта құрылып, өзгеріп жатыр деп дәріптеді [8, 33-б.].
1933 жылы мамырда Автономиялық облыстағы аудандар басшылығы мен ГПУ (Мемлекеттік саяси басқарма) өкілдерінің анықтаулары бойынша қарақалпақ жеріне 47 578 қазақ босқындары «анталай» енген екен. Олардың ішінде 2357 қараусыз балалар болады. Ұжымдастырудың алғашқы кезеңі жылдарында өзбек, түркімен, қазақ жерлерінен ауа қашқан олар мұнда да қиыншылыққа тап болып, 1933 жылы Арал теңізі арқылы елдеріне қайтпаққа әрекеттенеді. Алайда бұған олардың шамасы келмейді. Қарақалпақ ғалымдарының зерттеуі бойынша 1934 жылдың 1 наурызында мұндағы 48 мың қазақ-босқындарынан 22 мың ғана адам қалады. Олардың 25 мыңы жұқпалы ауру, дерттен қаза болады. Тек Ходжелі ауданы бойынша ғана аштықтан көшеде 200 адамның бір айда өлгендігі жәйлі дерек бар [14, 84-89-бб.].
Өзінің шалғай орналасуы және көліктік қатынас жағынан Ресей мен Орта Азияның саяси және экономикалық орталықтарынан алшақ жатуы Қарақалпақияны даму жағынан кенже қалдырған еді. Алайда, мұның да өзіндік жағымды жақтары болған сияқты. Себебі, революция жылдарындағы сілкіністерден, азамат соғысының қанды зардаптарынан, ұжымдастыру жылдарындағы зобалаңнан Қарақалпақия, Қазақстанға қарағанда біршама жеңіл өтті. Бұл мекенге Қазақстаннан басқа да, өзге республикалардың баспана және қорғаныш іздеген ондаған мың адамдар көшіп келіп, осы жылдары бас сауғалағаны белгілі. 1933 жылы Өлкелік Комитет сұрауына орай, 8 қазан күні РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі «Қарақалпақиядағы қазақ босқындарын орналастыру шаралары жөнінде» атты қаулы қабылдайды. Онда Қарақалпақ АКСР-і Халық Комиссарлары Кеңесі бекіткен жоспар бойынша босқын қазақтардың жалпы мөлшерінен 3358 қожалықты бөлек шығарып, олардың 1215-ін ауыл шаруашылығына, 1243 шаруашылығын жергілікті кәсіпшілік өндірісіне және өзге жұмыстарға, Қазақстанға қайтуға ниет білдірген және қалған 900 отбасын жөнелтуге дайындау белгіленеді. Мұнда, Қазақ босқындарын орналастыруға біршама қаржы көздері қарастырылған.
1933 жылы қазан айында кезінде Қазақстанның батыс аудандарынан (Қазалы, Шалқар, Темір, Ақтөбе және тағы басқа аумақтардан) қарақалпақ жеріне қоныс аударған босқындармен Қазақ Өлкелік Комитеті және Халық Комиссарлары Кеңесі тапсырмасымен жұмыс қалай атқарылғаны туралы баяндамада С. Меңдешев бірқатар жәйттердің басын ашады.
1933 жылы күзде Автономиялық облыстағы қазақтар қайтадан елге оралу қамына кірісті. Бұған жергілікті басшылардың ұстанған саясаты да әсер еткен еді. Сөйтіп, Қарақалпақияның жергілікті ұйымдары Қазақстанға босқындардың түгелдей кетуіне барлық күштерін салды. Арал теңізі арқылы 8000 адамы бар 2500 жанұя, және Қоңырат пен Тақтакөпір арқылы жаяу 257 қожалық 258 бас жылқы-түйесімен, 320 қой-қозысымен, 422 есегімен Қазақстан жеріне өтеді. Ал сол жылдары Қарақалпақияда қалып қойған қазақ босқындарына С. Меңдешев, А
| |  скачать работу |
Қазақстан құрамындағы кезеңде Қарақалпақ Автономиялық облысының қалыптасу тарихы |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
