Көне Түркі тіліндегі шылаулардың лексико-грамматикалық мағынасы

зды хеш кин де усу вақытқа дейин көрмеген. Тегі шылауы бұл тілде де қазақ тіліндегідей дамып, дейин тұлғасында қолданылып жалғасын тапқан.
Көне түркі тілі:Бод йеме будун йеме кісі йеме іді йоқ ертечи ерті(Тон.60) – Ел және халық та, жан да ел болмас еді. Бұл сөйлемде «йеме» сөзі бірыңғай сөздерді байланыстырып, топтастыру мағынасын үстейді. Йеме сөзінің нрамматикалық белгілері әр түрлі болады. Та/де демеулігінің мағынасына келгенде күшейткіш мәнлі үстейді де, жалғаулықты және шылау қызметінде болған да байланыстырушылық қасиеттерімен бірге топтастыру мағынасында білдіреді: Біз йеме сүледіміс (Тон.44) – Бізде соғыстық. Йағачылы йеме бен ертім (Тон.50) – Бастаушысыда мен едім.(КТү.49)
Жалпы көне ескерткіштер тілінде йеме тұлғасы жай сөйлеммен құрмалас сөйлемнің құрамында болып, есім сөздер арасын байланыстырушы жалғаулықты шылау сөздер болып отыр. Тілдің даму үрдісінде өзара тең бірыңғай сөздер мен сөйлем араларындағы әр қилы білдіретін жалғаулықтар қатарына қосылған.Қазіргі қазақ тілінде йеме мағынасындағы және жалғаулық шылауы бір жақты қызмет атқарады.
Қазақ тілі: Мал да, мақта да он есе, жүз есе молайатын болсын және тез болсын! (Ғ.Мүсірепов) Отырып әңгімелескендей үлкен жұмысым жоқ және ұзақ отырып сізбен кеңес құрып отыратын уақытты тар.(Х.Е.)
Қарақалпақ тілі: Сол байдың бир балтасы жана бир қылышы қалды. Оны алып баяғы майек алған жигитке барады. Джане бахар келди, джане құслар келди. Бұдан қарақалпақ тілінде йеме формасының джане, жане тұлғаларында жіңішке, жуан варианттары мен қолданылатындығын көреміз. Орхон – Енисей жазбаларында йеме шылауының сөйлем басында келуі кездеспейді. Бұл қазіргі түркі тілдеріндегі ерекшелік. Аталмыш шылаудың орын тәртібі мәселесін айтпағанда, көне түркі тіліндегі қолданысы қазіргі қазақ тіліндегідей болып келеді. Ал қарақалпақ тілінде аталмыш шылаудың орын тәртібі ерекшелігінен басқа аффрикат дыбыспен келуі жағынан ерекшеленеді. Жалпы және жалғаулығы байланыстырушылық қызметінде ғана көрінбей әр түрлі дәрежелі компоненттер аралығында келіп, үдетпелі, үстемелі және біріктіру мәнін білдіреді. Йеме шылауының осындай дәрежеде қолданылуы қазіргі түркі тілдерінде:башқұрт хәм ; ноғай ім; гагаус хәм; өзбек, түрік, түрікмен, ойрат, тува сияқты тұлғаларында келіп, және жалғаулық шылау қызметін атқарады.
Сайу: Сайу – көне түркі тілінде кездесетін септеулік шылаулардың бірі.Қазіргі қазақ тілінде «сайын» тұлғасында қолданылады. Сайу шылауы көне түркі руникалық жазба ескерткіштер тілінде төрт жерде қолданылғын. Аталмыш тұлға сирек кездескенмен, істің мезгілін және заттың үлесті түрде түгелдігін білдіреді. Мысалы:
Көне түркі тілі: Йер сайу бардық.(КТк.9) – Жер сайын бардық. Ол оқ түн бодунун сайу утумуз (Тон.42) – Сол түні ел - ел сайын елші жібердік. Сайу септеулік шылауы йер және будун (жер және халық) сөздерімен тіркесіп қолданылған. Бұл сөздермен тіркесіп келгенде беретін мағыналар мен қызметтері қазіргі қазақ тіліндегідей болып келеді. Енді мұны қазақ тіліндегі сайын септеулігімен салыстыралық. Оның зат есімдермен тіркесіп келуі көне түркі тіліндегісімен сабақтасады.Бірақ формалармен тіркесіп келуінде өзіндік ерекшеліктрі бар.Мәселен, қазіргі тілде сайын шылауы тек атау тұлғалы есім сөздерді етістікпен байланыстырады. Әсіресе, етістіктің есімше категориялы сөзімен келеді. Сайу көне түркі тілінде қосымша жалғанаған зат есіммен тіркесіп келеді. Мұны жоғарғыдағы келтірілген мысалдардан көруге болады. Екінші бір ерекшелігі қазіргі тілімізде мезгілдік қатынаста жұмсалады.
Қазақ тілі: Жоңылған теміт шаммен шағылысып жарқылдаған сайын, оның көзі де жалт – жұлт етеді.(Ғ.М.) Мына бір сөйлемде үдету мағынасын білдіреді. Жел қатайған сайын, лебі мұздаған сайын зымыраған поезд көр де қараңғы түнге сүңгіген сайын вагон ішіндегілер бір – біріне жабыса түсті.(С.М.)
Қарақалпақ тілі:Сен джазған сайын джазғың келеди; саат сайын, хар күн сайын осы сияқты тіркестер құрамында келіп, іс - әрекеттің үдетпелі, мезгілдік мағынасын білдіреді. Кейбір түркі тілдерінде басқа тұлғадағы сөз сайу/сайын мағынасына жұмсалады. Мәселен, түрік тілінде hар сөзі қызмет атқарады. Жалпы жекелеген түркі тілдерінің көпшілігінде сайу септеулік шылау синтаксистік қатынас жағынан мағынасы мен қызметі өзгермей, тек дыбыстық алмасуларынан ғана ерекшеленіп қолданылады.
Бірле: көне ескерткіштер тілінде бірге шылау мағынасындағы бірле тұлғалы септеулік шылау қолданылған. Көмектес септігімен және жасырын және ашық түрде тіркесіп келіп, бірлестік, ортақтық мағынаны білдіреді. Мысалы:
Көне түркі тілі: Бұл йерде олуруп, табғач будун бірле түзелтім.(Ктк.4) – Бұл жерде отырып, табғаш халқымен бірге дұрысталдым. Інім Күлтегін бірле, екі шад бірле өлү – йітү қазғантым(КТү.27) – Інім Күлтегінмен бірге, екі уәзірмен бірге өліп – талып құрадым.Қағаным бірле Соңа йышда сүңішдіміз(КТү.35) – Қағанымен бірге Соңа қойнауында шайқастық. Бұл мысалдардан бірле сөзінің әр түрлі тіркесін көруге болады. Алдыңғы екі сөйлемде жасырын тұрған көмектес септікті будун, Күлтегін сөздерімен тіркесіп келіп, оның мағыналарымен ұштасып, ортақ, бірлестік мағынаны білдіреді. Ескерткіштер тілінде бірле шылауынсыз- ақ көмектес септігі қолданылады.
Якут тілі: Якут тілінде бірле мағынасындағы қатар тұлғасы контекске байланысты бірде үстеу, бірде шылау мағынасында келеді. Көмектес септігімен тіркесіп келгенде шылау сөзі ретінде болатындығы айтылды: вейевин қтар ст! – ложись со мною! Ининие дилдин қтар – как только он сказал это с этими его словами. Якут тіліндегі қтар сөзі – қсзақ тіліндегі бірге, қатар шылау сөздері. Тува тіліндегі кады шылауы да қтар, қатар, бірге мағынасында қолданылады. Бірақ жазылу нормасында өзіндік ерекшелік бар. Көмектес септігі бұл тілде дефис арқылы жазылады: Мен сээң – биле кады черуур мен – я поеду вместе с тобой. Сонымен қатар кады шылауынсыз жеке де беріледі: акшаны почта – биле чоруж: телефон – биле медээле. Көне түркі тіліндегі якут, қазақ және дефис пен келетін тува тілдерінде көмектес септік жалғаулары бар. Бірле/бірге септеулігінің орнына мағыналас қтар, кады тұлғалары көмектес септікті сөздермен тіркесіп бірлестік мағынасын білдіреді.Түркі тілдерінің көпшілігінде көмектес септік мағынасындағы биле,билан,иле, менән,бла сияқты тұлғалар дербес қолданылып, бірле/бірге септеулігімен тіркесіп келеді.
Өзбек тілі: Шу билән бирга депутат хаетнинг энг долзарб, қайноқ нұқталарида ахоли билан бирга булиши шарт. (И.А.Каримов) Бута танхо ва шу вилан бирга дунгликда унинг ёеверида жон асари куринмас эди.
Түрік тілі: Евде пек чок ишлири вар, кызы иле берабер бунлара бакыйор. Кейде өзіндік заңдылықтарына сәйкес көмектес септігі есебенде сөзге қосылып жазылады. Алийле берабер дөнүййорум; аркадашыйла берабер чалышыйор .
Түрікмен тілі : Даң саз берен вагты Айна билен биле ерлап учарын. Артык шәриклери билен биле чәжи дикелдип, дашыны табанлады.
Жалпы бірле септеулік шылауы көмектес септікті есім сөздермен жасырын және ашық түрде тіркесіп келіп, іс-әрекеттің орындалу барысында ортық бір бірлестік мағынасын білдіреді.
Қоды: көне түркі руникалық жазба ескерткіштер тілінде өте сирек кездесеті

скачать работу


Погода в Алматы	на 10 дней	другой город

Отправка СМС бесплатно

На правах рекламы

Модератор сайта RESURS.KZ