Қосжарнақтылар класы
arvensis) алуға болады.
Сарықалуеннiң жемiсi тұқымша. Түтiкше гүлдiң формуласы: *♀♂Т(5-0) К(5) А(5)Ж(2)
Күрделiгүлдiлердiң негiзгi өкiлдерiнiң бiрi — көк гүлкекiре (василек синий – Centaurea cyanus). Ол егiстiкте әсiресе астық тұқымдастары себiлген, топырағы нашар айдалған жерлерде өседi. Көк гүлкекiре себетiнiң ортаңғы бөлiгiнде түтiкше гүлдер, шетiнде кұйғы тәрiздi гүлдер орналасады.
Құйғы тәрiздi гүлдердiң көлемi үлкен және көк түстi. Олардың аталықтары да, аналықтары да жоқ. Сондықтан мұндай гүлдерден жемiс дамымайды. Бұл гүлдер негiзiнен бунақденелiлердi өздерiне елiктiредi. Құйғы тәрiздi гүлдердiң формуласы: * Т(5-0)К(5-7) А(0)Ж(0)
Күрделiгүлдiлерге жататын бiрқатар түрлер күздiң соңына дейiн гүлдейдi. Олардың бiрiне дәрiлiк түймедақ (ромашка обыкновенная – Chamomilla recutita ) жатады. Ол бiр жылдық хош иiстi шөптесiн өсiмдiк. Оның себетiнде гүлдердiң екi типi болады : ортасында алтындай сары түстi, түтiкше гүлдер, шетiнде ақ түстi, жалған тiлше гүлдерi орналасады. Дәрiлiк түймедақтың түтiкше гүлдерiнiң құрылысы егiстiк сарықалуеннiң гүлiнiң құрылысымен бiрдей. Түтiкше гүлдерден жемiс дамиды. Ал жалған тiлше гүлдiң бiрiккен 5 тостағаншасы, 3 бiрiккен күлтесi, 2 аналығы болады, аталығы жоқ. Жалған тiлше гүлдiң формуласы:
%♀Т(5-0) К(3) А0 Ж(2)
Жалған тiлшегүл жемiс бермейдi. Дәрiлiк түймедақ кең таралған өсiмдiк. Себеттерiнде эфир майы болатындықтан дәрiлiк шикiзат болып табылады. Себетiнде дәл осындай екi түрлi гүлдi күнбағыстан да кездестiремiз. Оның бiрiншiсi түтiкше гүл. Ол әдетте себеттiң ортаңғы бөлiгiн алып жатады. Түтiкше гүлдiң редукцияға қатты ұшыраған 5 тостағанша жапырақшасы болады. Күлте жапырақшаларының да саны 5, олар түп жағынан бiрiгiп түтiкше түзедi. Түтiкшенiң жоғарғы жағы қоңырау тәрiздi кеңейiп 5 тiсшеге бөлiнедi. Бiрiккен 5 аталығы, 2 аналығы болады. Төменгi жатынды гүл. Түтiкше гүл қосжынысты дұрыс гүлге жатады. Түтiкше гүлдерден жемiс дамиды. Күнбағыстың жемiсi тұқымша. Жалған тiлше гүл жемiс бермейдi, себебi оның жатыны толық қалыптаспаған.мұндай гүлдердi ғылыми тiлде стирильдi деп атайды. Күзде көк шалғындарда және жол жағасында кәдiмгi түймешетен(пижма обыкновенная – Tanaсetum vulgare) гүлдейдi. Оның сары түстi кiшiгiрiм себеттерi, онша үлкен болмайтын күрделi гүл шоғырын түзедi. Себеттерi тек түтiкше гүлдерден тұрады (31-сурет).
Күрделiгүлдiлер тұкымдасының ең үлкен туысының бiрi – жусан(полынь — Artemisia). Жусанның 400-ден аса түрлерi белгiлi. Қазақстанда 81 түрi кездеседi. Жусандар бiр жылдық, екi жылдық, көп жылдық шөптесiн өсiмдiктер немесе жартылай бұталар. Сабақтары тiк, жапырақтары кезектесiп орналасады және тiлiмделген болып келедi. Сиректеу тұтас жапырақты түрлерi де кездеседi. Жусандар эфир майын көп бөлiп шығарады. Жусандардың iшiнде дәрiлiк түрлерi бар. Оларға дәрмене жусаны (полынь цитварная – Artemisia cina) жатады. Дәрмененiң аса құнды сантонин майы адамның iшiнде болатын жұмыр кұрттарды жоюға пайдаланылады. Ащы жусан(полынь горькая — Аrtemisia absinthium) деген түрiнiң де эфир майының мөлшерiне байланысты өзiне тән иiсi болады. Бұл түр медицинада және ликер-арақ жасау өндiрiсiнде жиi қолданылады. Жусанның көптеген түрлерi далалы және жартылай шөлдi аймақтарда ландшафт түзедi: таврий жусаны(полынь таврическая – Artemisia taurica), тамыр жусан(полынь белоземельная — Artemisia terrаe-albae) т. б. Күздiң жаңбырынан кейiн үсiк жүрiп өткен соң жусандар құрамындағы ащы заттар мен эфир майларының мөлшерi азаяды. Осы кезде жусандарды жайылымдарда мал жақсы жейдi.
Күрделiгүлдiлердiң iшiнде арамшөптер де бар. Оларға кәдiмгi зиягүл(крестовник обыкновенный – Senecio vulgaris), егiстiк қалуен(осот полевой — Sonchus arvensis), көк гулкекiре(василек синий – Сentaurea cyanus) тағы басқалар жатады.
Күрделiгүлдiлердiң табиғаттағы және халық шаруашылығындағы маңызы
Күрделiгүлдiлер тұқымдасынан адамдар тамақ өнiмдерiн беретiн аздаған өсiмдiктердi өсiредi. Олардың ең маңыздылары күнбғыс (подсолнечник — Helianthus anmus) пен жералмұрты (топинамбур, земляная груша – Helianthus tuberosus).
Сонымен бiрге көпшiлiгi сәндiк өсiмдiктер: салалы нарғызгүл (георгин перистый – Dahlia pinnata), альпа қашқаргүлi (астра альпийская – Aster alpinus).
Бұл тұкымдастың кұрамында көптеген құнды дәрiлiк өсiмдiктер бар. Оларға дәрiлiк түймедақ (ромашка обыкновенная – Chamomilla recutita),үштармақ итошаған (череда терхраздельная — Bidens tripartita), кәдiмгi өгейшөп(мать-и-мачеха – Tussilago farfara), биiк андыз(девясил высокий — Inula helenium), дәрiлiк қырмызыгүл (календула лекарственная – Calendula officinalis), кәдiмгi шашыратқы(цикорий обыкновенный – Cichorium intubus), дәрмене жусан(полынь цитварная – Artemisia cina) т.б. жатады.
Күрделiгүлдiлердiң көпшiлiгi табиғи жағдайда, малазығы ретiнде аса кұнды өсiмдiктер болып табылады. Әсiресе далалы және шөлдi аймақтардың өсiмдiктер жабынында, күрделiгүлдiлер тұқымдасына жататын өсiмдiктер түрлерi елеулi орын алады. Жартылай шөлдiң өсiмдiктер жабынында жусандар бiршама басым болады. Мұнда олар күздiк және кыстық жайылымдардың негiзiн кұрайды. Шөлдi аймақтың солтүстiгiнде малшаруашылығының жемшөп қорының 40%-iн күрделiгүлдiлер тұкымдасы түзедi. Күрделi гүлдiлердiң 45-тей түрi сирек кездесетiн өсiмдiктер ретiнде қазақстан қызыл кiтабына тiркелген.
| |  скачать работу |
Қосжарнақтылар класы | 
