Қосжарнақтылар класы

Бұршақтар тұқымдасының табиғаттағы және халық шаруашылығындағы маңызы. Бұршақтар тұқымдасының көптеген мәдени түрлерi тамақ өнiмдерiн беретiн өсiмдiктер. Бiрқатар түрлерi дәрiлiк өсiмдiктер болып табылады. Оларға мияның(cолодка — Glycyrrhiza) түрлерi, дәрiлiк түйе жоңышқа(донник лекарственный – Melilotus officinalis) жатады. Бұршақтар тұқымдасына жататын өсiмдiктердiң басым көпшiлiгi аса кұнды малазықтық өсiмдiктер. Олар жайлымдар мен шабындықтардың негiзгi өсiмдiктерi болып табылады.Жоңышқа (люцерка — Medicado), түйежоңышқа(донник – Melilotus), эспарцет(эспарцет — Onobruchis) секiлдi туыстарының түрлерi мәдени жағдайда өсiрiледi. Бұршақтар тұқымдасының түрлерiнiң барлығының шiрнелiктерiнде тәттi шырындар мол болады. Соған байланысты олардың гүлдерiнен аралар көп мөлшерде бал жинайды.

Алқалар тұқымдасы (пасленовые — solanaceae)

Алқалар тұқымдасына 2300-дей түр, 85 туыс жатады. Көпшiлiгi жабайы өсетiн шөптесiн өсiмдiктер. Сиректеу жартылай бұталары да кездеседi. Алқалар тұқымдасына жататын өсiмдiктердiң сыртқы түрi алуан түрлi. Соған қарамастан, олардың барлығын бiрiктiретiн ортақ белгiлерi болады. Жапырақтары кезектесiп орналасады. Жай жапырақтар. Жапырақ тақталары тұтас немесе жиегi тiлiмделген болып келедi. Гүлдерi негiзiнен дұрыс гүл. Тек аздаған түрлерiнiң ғана гүлдерi бұрыс гүл болып табылады. Тостағаншасы 5 бiрiккен жапырақшадан тұрады, күлте саны 5, олар да бiрiккен болып келедi. Аталықтарының саны 5, олар бос орналасады, 2 аналығы бар. Гүлiнiң формуласын былай жазуға болады:

* ♂♀ Т(5)К(5)Ат.5 Ж(2)

Жемiстерi жидек немесе қауашақ болып келедi. Жидек жемiстiлерге қара алқа (паслен черный – Solanum nigrum), қызанақ (помидор — Licopersicum) жатады. Қауашақ жемiстiлерiне темекi (табак — Nicotiana),  петуния (Pitunia); қара меңдуана  (белена черная — Hyascyamus niger) және тағы басқалары жатады..

Алқалар тұқымдасы — шаруашылықтағы ең кұнды тұқымдастардың бiрi. Оларға тағамдық картоп (картофель Solamun), қызанақ (помидор — Licopersicum), баклажан(паслен баклажан – Solanum melongena), бұдан петуниясы (петуния гибридная — Petunia hybrida), иiстi темекi(душистый табачек – Nicotiana offinis), дәрiлiк белладонна(белладона лекарственная – Atropa belladonna) өсiмдiктерi жатады. Бұл тұқымдасқа тән өсiмдiктердiң бiрi – қара алқа (паслен черный – Solanum nigrum).

Ол бақтарда, егiстiктерде және бақшаларда өседi. Бұл онша үлкен болмайтын, бiр жылдык шөптесiн өсiмдiк. Қара алқа жазда және күзде суық ұрғанға дейiн гүлдейдi. Гүлi ақ түстi жұлдызша пiшiндi. Қара түстi жидектерi пiскен кезде жеуге жарамды. Пiспеген жидектерi, жапырақтары және сабақтары улы болады.

Қара алқаның күлтесiнiң түп жағы бiрiгiп, қысқа түтiкше түзедi.

Иiстi темекi мен будан петуниясы қар түскенге дейiн гүлдейдi. Иiстi темекiнiң  күлтесi  ұзын түтiк түзедi, жемiсi – көп тұқымды қауашақ. Петуния гүлдерiнiң құрылысы иiстi темекi гүлдерiнiң құрылысына ұқсас, бiрақ олардың 5 күлтесi бiрiгiп кұйғы (воронка) түзедi. Иiстi темекiлерде олар бес ұшты жұлдызшаға ұқсайды.

Қызанақтың гүлiнiң құрылысы 5 тостағаншадан, 5 немесе одан да көп күлтеден, 5 немесе одан да көп аталықтардан тұрады. Жемiстерi — алқаның жемiстерi секiлдi жидек, бiрақ одан үлкендеу. Ашық қызыл түстi, кейде сары немесе ақ түстi болып келедi. Қызанақтың отаны — Оңтүстiк Америка. Ресей аумағына қызанақ (помидор) өсiмдiгi 1850 жылы Батыс Европадан әкелiнген. Қазiргi кезде ол — аса кең тараған көкөнiстiк өсiмдiктердiң бiрi.

Алқалар тұқымдасына қара меңдуана (белена черная – Hyoscyamus niger), нағыз сасық  меңдуана(дурман обыкновенный – Datura stramonium), белладонна(белладонна — Atropa belladonna) секiлдi улы өсiмдiктер де жатады. Олардың iшiнде қара меңдуана жиi кездеседi.

Гүл күлтесi сиякөк түстi, торлы  тармақты.Меңдуананың жабысқақ-желiмдi түктерi бар, сабағының жағымсыз иiсi болады.

Өсiмдiк негiзiнен улы. Уланған кезде адамның басы ауырады, жүректiң соғуы жиiлейдi. Тыныс алуы қиындайды, жүйке жүйесi қозып, көздiң қарашығы ұлғаяды, ауыздың кепкендiгi сезiледi. Сондықтан алқалар тұқымдасына жататын улы өсiмдiктердi қолмен ұстамау керек.

Көптеген улы заттар темекi жапырақтарында кездеседi. Әсiресе, никотин -өте улы зат. Ол қанға араласып, жүрек пен тыныс алу мүшелерiн бүлдiредi. Темекi тартатын жастардың еске ұстау қабiлетi төмен, ауру- сырқатқа тез бой алдырады. Жүйке жүйелерi нашар дамиды.

Алқалар тұқымдасының табиғаттағы және халық шаруашылығындағы маңызы. Алкалар тұқымдасының көптеген мәдени түрлерi аса кұнды көкөнiстiк өсiмдiктер. Оларға картоп, томат, баклажан, бұрыш тағы баскалар жатады. Бұл өсiмдiктердiң казiргi кезде жүздеген аудандастырылған сорттары бар. Сасық меңдуана, қара меңдуана секiлдi улы түрлерiнен дәрi жасалады.

Күрделiгүлдiлер тұқымдасы (сложноцветные или астроввые – Compositae, Asteraceae)

Күрделiгүлдiлер тұқымдасының 25 мыңдай түрi бар. Оларға бiр жылдық, көп жылдық шөптесiн өсiмдiктер, жартылай бұталар, кiшiгiрiм ағаштар жатады. Жапырақтары кезектесiп немесе қарама-қарсы орналасады, бөбешiк жапырақтары болмайды. Тұкымдастың негiзгi белгiсi: гүлшоғыры себет. Мұндай гүлдер шетiнен, ортасына карай бiртiндеп ашылады. Себеттi сырт жағынан көптеген орама жапырақшалар қоршап, бiрiнiң шетiн бiрi жауып тұрады. Жалпақ немесе дөңестеу келген себеттiң бетiнде, жекелеген ұсақ гүлдерi орналасады. Гүлдерi алуан түрлi. Олардың бiреуi үлкен және қанық боялған, екiншiсi ұсақ, көрiксiз болады. Гүлдерiнiң бәрi 4 шеңбер түзiп орналасады. Тостағаншасы  үлпек айдаршаға  айналып кеткен немесе жойылған. Күлтелерi 5, аталықтарының саны 5, ал аналығы 2 жемiс жапырақшасынан тұрады. Төменгi жатынды. Жемiсi — тұқымша.

Күрделiгүлдiлердiң көпшiлiгiнiң тұқымшасында айдарша (желайдары) болады. Ол жемiстердiң желмен таралуын қамтамасыз етедi.

Күлтелерiнiң  құрылысына қарай, күрделiгүлдiлер : түтiкше, тiлше, жалған тiлше, құйғы тәрiздi

деп бөлiнедi.

Күрделiгүлдiлер тұқымдасына жататын кейбiр өсiмдiктердiң, мысалы, бақбақ (одуванчик — Taraxacum) себетiндегi гүлдердiң барлығы бiрдей. Гүлдiң күлтесi түп  жағынан бiрiккен, ал оның жоғары бөлiгi ұзын тiлшеге ұқсайды. Сондықтан мұндай гүлдi тiлше гүл деп атайды. (31 сурет)

Тiлшенiң  ұшы 5 тiсшелi болып келедi. Бұл бiрiккен күлте санын көрсетедi. Аталықтың 5 тозаңдығы түтiкке бiрiгедi. Оның iшiнде аузы қос телiмдi аналық мойны озып көрiнiп тұрады. Тостағаншасы үлпек түкшеге айналған. Үлпек айдаршаларының (желайдарының) көмегiмен жемiстерi алысқа таралады.

Тiлше гүлдiң формуласы:       % ♀♂/ Т(5-0) К(5) А(5)Ж(2)

Бақбақтың 70-тей түрi бар, оның 39-зы Қазақстанда кездеседi. Олар жер бетiнде кең тараған өсiмдiктер. Сабақтары болмайды. Жақсы жетiлген кiндiк тамыры болады. Сүргi тәрiздi жапырақтары тамырдың мойнынан кетiп жертаған түзедi. Осы жертаған жапырақтардың ортасына өсiмдiк гүлдер алдында садақ тәрiздi гүлсидамдары кетедi. Олардың iшi қуыс болады. Ал басында бiр-бiрден себеттер жетiледi. Себеттердi жалтырауық-сары түстi бiркелкi тiлше гүлдерден тұрады. Бақбақ өсiмдiгi мамыр, тамыз айларының арасында гүлдейдi. Жемiстерi – үлпектi тұқымшалар.

Маңызды өкiлдерiнiң бiрi дәрiлiк бақбақ (одуванчик обыкновенный – Taraxacum officinale). Дәрiлiк бақбақты тауцдан да, тегiстiктен де кездестiруге болады. Ол өзгергiш және әртүрлi ортаға бейiмделгiш түр. Өсiмдiктiң барлық бөлiктерiнде ақ түстi сүттi шырын болады. Тамырында инулин жиналады. Дәрiге бақбақтың тамырын пайдаланады. Оны күздiң соңғы айларында  немесе ерте көктемде өсiмдiк жапырақ бермес бұрын жинайды. Жинаған тамырларын тазартып, суға жуып, үлкен тамырларын ұсақтап турап көлеңкеде кептiредi. Бұл кезде өсiмдiктiң сүттi шырындары тобарсып ағуын тоқтатады. Осыдан кейiн жинаған тамырларды жылы бөлмеде немесе суыған пештiң жанында толық кепкенге дейiн ұстайды. Әбден кепкен тамырдың қайнатпасын тәбеттi арттыру, асты сiңiру және iштi жүргiзу мақсатында пайдаланады. Сонымен бiрге бауыр ауыруына және өт жолдарын тазартуға да қолданады. Халық медицинасында бақбақты қанды тазартуға және қақырықты түсiруге пайдаланады. Жапырағының қайнатпасын шаршағанды басу үшiн iшедi, ал тұнбасымен күйiктi емдейдi. Бақбақ өсiмдiгi ас қорытуды жақсартады, сары ауруға және ұйқы қашқанға көмегi болады.

Себеттерi бiркелкi тiлше гүлдерден тұратын тағыда бiрқатар өсiмдiктер бар. Оларға қалуен (осот — Sonchus), шашыратқы (цикорий — Cichorium) өсiмдiктерi жатады. Шашыратқы құнды дәрiлiк өсiмдiк. Оны бауыр, бүйрек ауруларына және сары ауруды емдеуге қолданады. Сонымен бiрге шашыратқыны өт жолдарын тазартуға, көкбауыр қабынып ұлғайғанда және зат алмасуды жақсарту мақсатында қолданады.

Күрделiгүлдiлер тұқымдасына жататын кейбiр өсiмдiктердiң себетi, тек түтiкше гүлдерден тұрады. Оған мысал ретiнде егiстiк сарықалуендi (бодяк полевой – Cirsium

1 2 3 4 5 След.

скачать работу

Отправка СМС бесплатно