Главная    Почта    Новости    Каталог    Одноклассники    Погода    Работа    Игры     Рефераты     Карты
  
по Казнету new!
по каталогу
в рефератах

Махамбеттің жыр жебесі

ахамбеттің Махамбет болуының себебі де осында ғой. Оның тұсындағы дүркіреген көп ақынның өзі де, сөзі де халық жадынан шыққанда, оның тұсындағы күркіреген көп батыр сазбауға біткен құба талды сайғақ қып жатып алып, бүгіндері топографтардың ғана қырағы көзіне ілігер белгісіз жер төмпекке айналған кезінде ақын Махамбеттің ащы айғайы әлі күнге дейін құлағыңда саңқылдап, батыр Махамбеттің тап көз алдыңда көлбеңдей шауып бара жатқандай әлі күнге дейін делебеңді қоздыруының себебі де, міне, осында, Махамбеттің кімнің сөзін сөйлеп, кімнің сойылын соға білгенде ғой.
Істе де, сөзде де шынайылық пен шындықтан туады. Махамбет те өзінің батырлығын, ең алдымен, өз дәуірінің шындығына тура қарауға арнады да, өз ақындығын сол көзі көріп, көңіліне түйген шындықты еш қалтқысыз, еш бұлтақсыз айта білуге салды. Сөйтіп, мезгілмен бірге өлетін өтіріктің сөзін сөйлемей, халықпен бірге қимылдап, тарихты жасайтын ақиқаттың сөзін сөйледі. Сондықтан да Махамбет халықпен бірге жасап, бірге жаңғырығып келеді. Махамбеттің Махамбеттігі де сол шындық қуғандағында. Ол сөйлеген сөз бен ол істеген істің тарихи өміршең боп келетіндігі де осыдан.
Махамбет ақын мен Махамбет батырдың осы қасиеттерін біз күйші Махамбеттен, композитор Махамбеттен де анық байқағандаймыз. Егер біз Махамбет тағдырын ел кегін жоқтаған кескекті ердің ереуіл ғұмыры деп танитын болсақ, оның жырларын сол ереуіл өмірдің поэтикалық шежіресі деп білеміз. Мынау жеті күй бізге сол асқақ ақын, асқаралы азаматтың жүрек соғысы мен жүрек тынысының үнмен жазылып қалған кардиограммасындайкөп жайды аңғартып, көп нәрсені түсіндіріп тұр. Мұнда да Махамбеттің сол таныс даусы, таныс шабыты, Махамбет жүрегінің сол таныс дүрсілі.
«Исатайдың Ақтабаны-ай» баяғы ереуіл атқа ер салғандардың дегені болып, тастары өрге домалап тұрған қайран дәурендерін жарқылдатып көз алдыңа тосса, «Шілтерлі терезе» сол өктем көңіл, өр жүректің торға түскен торғайдай бұлқынған, бірақ қиянатшыл тағдырға көнбей тайталасқан арпалыс халынан зар төккендей. Онда да тауы шағылып, таусылған мүскіннің мүсәпір жылап-сықтауы емес, намысына қыл бұрау түсіп, бұлқынған арыстың арпалысып буырқанғаны естіледі. Біз осы хал, осы әуенді Махамбеттің «Өкініш» атты күйінен де жақсы аңғарамыз. Онда қалт жіберіп, қапы соққан кісінің ызасы тепсінгенімен, «мұны неге істедім» деп өкінген өксік жоқ. Күйдің әуен бітімі оның Исатайдан айырылып, көтерілістің дағдарысқа ұшыраған тұсында туғанын аңғартқан. Бірақ сондай жер жарылып, аспан шытынаған кездегі күйші жүрегі неткен сабырлы, күйші зары неткен мәнді, неткен ұстамды!
Махамбет күйінің бір бояудан ғана тұрмайтынын қапысыз таныта алатын шығармалар санатына «Жұмыр, Қылыш» пен «Қайран Нарынды» жатқызуға болады. Орындаушылар «Жұмыр, Қылышты» Исатайдан айрылып, жалғыз жортқан Махамбетті Баймағамбет сұлтанның қанды қақпанынан құтқарып қалған байбақты батырлары Жұмыр мен Қылышқа арналған деседі. Осылай болуы ғажап емес. Күйде шалт қимылды батырлыққа лайық аршынды ырғақ, адуын серпін бар. Ол күмбіррлей төгілген қоңыр сазбен ара жігі білінбей әдемі жымдасқан. Ал, «Қайран Нарын» Махамбеттің ақындық творчествосының басты арнасына айналдырған туған ел, туған елдің мүддесі мен мерейі жолындағы кескесті ұрыс тақырыбына арналған. Күйден «аһ» ұрған зар, қайнаған ыза, езілген мұң, серпілген арман, ашылған күндей шуақты қиял қатар білінеді. Одан Махамбеттей кемеңгер азамат, кемел жанның басында бола берер тоқсан толғақ, сексен серпін, сергелдең сезімдердің кең тынысы табылады. Нарынның шағыл бұйраттарындай жонданып, бұратыла бүктеліп, кейде сүр бесіннің көк сағымына көкірегінен малынып тұрған Қараойдың қатқылындай көсіліп қоя берер шежіре күйлер азаматтық қарым, батырлық қайрат, ақындық шабыттың неден туып отырғанынан хабар бергендей. «Батыр болмақ адам-ды», - деп Махамбет өзі айтқандай, аламанды артыңа ертер ер болу да, қарымдас халқың аузыңа қарар ақын болу да, заманыңның батпан жүгін қара нардай қайыспай көтерер ұлы болу да, ең алдымен, сол ел қамына, оның болашағына теңселе тебіренген терең ойлы азамат болу екен.
Дүниеде Махамбеттей адамдардың болғаны өзіңнің адам деген нәсілдің төлі екендігіңнің заңды мақтанышын туғызады. Дүниеде Махамбеттей адамдардың жасауы топырақ жалаған жауын құрттай жер бауырлаған жебір пенделік пен сұңқардай саңқылдаған асқар азаматтықтың арасындағы шырқау айырмашылықты айқындай түседі. Ал, енді Махамбеттей асыл азамат қанын қиған халықтан туып, Махамбеттей адам құдіреттер аңсаған армандар мен мұраттарға өзіңнің де мүдделігіңді сезіну - өз алдына ғанибет, өз алдына сүйініш.
Махамбеттер аңсаған адамгершілік мұратын ту етіп көтерген біздің дәуірде Махамбеттің аты өлуші ме еді, сөзі өлуші ме еді, тегі өлуші ме еді. Ендеше, сондай сұңғыла азаматтың сезімнің сергек дірілін өз үні, өз тынысымен жеткізгісі келген жүрекжарды сырларының күміс құймасы – күйлері неге ұмытылсын!
Ұмытылмайды! Кеше ғана Махамбет күйі болған сарын енді, міне, қадірлі оқырман, сенің күйіңе, сенің жүрек сарыныңа айналмақшы!
Алдыңнан ақ күн туа берсін, Махамбет сарыны!

Дәуiр толғағының тұлғасы
Ақселеу Сейдiмбек, филология ғылымының докторы.

Көшпелiлер болмысындағы кезеңдiк мәнi бар iрi құбылыстар әсте өз төңiрегiмен ғана шектелмейдi, әсте өз уақытының аясында тани қоюға көнбейдi. Ондай құбылыстардың тамыры ғасырларды көктей өтiп, тұтас дәуiрлiк үрдiстермен астасып жатады. Мұның жарқын айғағы- Өтемiсұлы Махамбеттiң (1803-1846) өмiрi, оның тал бойы мен тағдырында тұтас дәуiр болмысының көрiнiс табуы.
Махамбет- азаттықты көксеген курескер, қол бастаған батыр, құдiрет ақын, дәулескер күйшi. Мұның бәрi рас. Алайда, дәл осылай жiлiктеп, бiртұтас құбылысты бөлшектеп танимыз десек, онда Махамбет бойындағы осынау қасиеттердiң сыр-себебi, мән-мағынасы толық ашылмас едi. Махамбет әлемiн оның жеке басына таңырқау арқылы тану, жеке басын марапаттау арқылы түсiну мүмкiн емес. Керек десеңiз, Махамбет болмысын танып-түсiну үшiн тек қана өзi өмiр сүрген заман мен қоғамды саралаумен шектелуге де болмайды. Өйткенi, ол тұтас бiр дәуiр толғағы дүниеге әкелген ұлы тұлға.
Белгiлi бiр дәрежеде, адамзат баласының тарихы көшпелiлер мен отырықшылардың бәсекесiнен тұратын сияқты. Түптеп келгенде, соңғы үш-төрт мың жылдың қою тарихы осылай ойлауға дес бередi. Мұның өзi, екi түрлi даму үлгiсiнiң бәсекесi, екi бөлек системаның теке тiресi, екi арнамен дамыған мәдениеттердiң өрелесуi едi. Отырықшылар дүние- тiршiлiктi атомдық бөлшекке дейiн ыдыратып, нақтылы таным жолын дамуына тұғыр еттi. Бұл орайда, олар өздерiн табиғаттың қарсыластары ретiнде танытты. Бұл қасиет отырықшылардың бүкiл тарихи-әлеуметтiк өмiр салты мен мәдени-рухани болмысында дарыды. Ал көшпелiлер болса (бұл жерде Еуразияның ұлы даласындағы классикалық көшпелiлiк сөз блып отыр), дүние-тiршiлiктi рухани игерiп, табиғатпен тiл табысуды өмiр сүрудiң тәсiлi еттi.
Орта ғасырдың соңына дейiн отырықшыларға қарағанда көшпелiлердiң рухы биiк, күшi басым болып келдi. Тек ол ғана емес, көшпелiлер өзiнiң мәдени-рухани болмысы мен салт-дәстүрiн де мейлiнше шыңдап үлгiрген едi. Орта ғасырдың соңын ала тапанша, мылтық, зеңбiрiк сияқты отты қару пайда бола бастады. Әрине, мұндай қару түрлерi текқана отырықшылар ортасында пайда болуға тиiс едi. Өйткенi, отты қару жасайтын кәсiпорын көшпелiлердiң өмiр салтына жат. Мiне, осы кезден бастап адамзат баласының даму үрдiсi өзiнiң альтернативтi сипатын көмескiлеп, бiрыңғай технократтық даму үрдiсiн өзектi мұратына айналдырды. Көшпелiлердiң тарих сахнасынан шығып, аттан түсуiнде осындай сыр себеп бар.
Әрине, системаның өзгерiске ұшырауы және зорлықпен өзгеруi сол ойкумендегi ел-жұрт үшiн оңай шаруа емес. Мұндай өзгерiстер бiрер ұрпақтың өмiрiнде жүзеге асып үлгермейдi. Системаның екпiнi әлденеше ғасырларды көктей өтiп, әлденеше ұрпақтың өмiрiн өксiтiп барып саябыр тартады. Iзiнен қан шұбырып, тарихи тағдырға мойын ұсынады. Сөз жоқ, мұндай кесек құбылыстар өзiне сай кесек тұлғалардың өмiрбаянына айналады. Мiне, Өтемiсұлы Махамбеттi дәуiрлiк құбылыс деуiмiздiң мән-мағнасы осында.
Махамбет - көшпелiлер өркениетiнiң осынау жарық дүниемен шырқырап қоштасқан соңғы үнi. Жалына қол тигiзбейтiн көшпелiлердiң қыл сағағын тарих тұзағы қылғындырған сәтте асау рухы Махамбет болып тұяқ серiпкендей. Қазақты ұлт ретiнде даралап, тарих сахнасына шығарған көшпелiлер мәдениетiнiң буырқанып келiп жартасты соққан ақжал толқыны Махамбет сияқты. Шыны да сол. Егер, қазақ халқының рухани үрдiсiн кең аяда тарихи құбылыс ретiнде елестетер болсақ, онда Қорқыттан Асанқайғыға дейiн, Асанқайғыдан Махамбетке дейiн, Махамбеттен Абайға дейiн, Абайдан бүгiнге дейiн деп төрт кезеңге бөлуге болар едi.
Махамбет заманы көшпелiлер рухының айының батып, күнiнiң тұтылған кезi. Сондықтан да, көшпелiлер мәдениетiндегi эпикалық синкреттiлiк Махамбет болмысымен түйiнделедi. Бұдан былай өнер қоғамдық құбылыстарды реттеушiлiк мiндетiнен айырылып, эстетикалық алданыш болуға көшкен. Махамбеттiң әрi батыр, әрi көсем, әрi шешен, әрi жырау, әрi күйшi болуында осындай тарихи-әлеуметтiк сұраным болған.
Ойдың орамы осылай қайырылған соң, нақтылы өмiрбаян көрiнiстерi заманалық үрдiспен шеңдесiп, өзгеше мән-мағнаға ие болады.
Өтемiсұлы Махамбет 1803 жылы Iшкi Бөкей ордасындағы Бекетай деп аталатын өңiрде дүниеге келдi. Бұл-қазiргi Орал облысының Жәнiбек ауданына қарайтын жер. Даланың ауызша тарихнамасы (ДАТ) бойынша Махамбеттiң шыққан тегi туралы әр түрлi дерек бар. Ең арғы дерек Бокеев Шәңгерейдiң шежiресi. Бұл шежiре бойынша, жаугершiлiк заманда Махамбеттiң төртiншi әкесi Бахрамның Бағыр,Нәдiр деген екi баласы тұтқыннан қашып шығып, он екi ата Байұлының iшiндегi Берiшке сiнедi. Нәдiрден Мәлi (кейбiр деректерде Құлмәлi, Құлманияз деп айтылады) туады. Мәлiнiң қазақ әйелiнен Өтемiс пен Шыбынтай, қалмақ әйелiнен Қобылбай туған.
Өтемiстен-он ұл, Шыбынтайдан- төрт ұл, Қобылбайдан-үш ұл туып, Мәлi ұлдың өзiнен он жетi немере сүйг

1234
скачать работу

Махамбеттің жыр жебесі

 

Отправка СМС бесплатно

На правах рекламы


ZERO.kz
 
Модератор сайта RESURS.KZ