Томас Кун

Мүмкін, мұны кемшіліктер санатына жатқызу керек болар. Әрине, нормалдық ғылым зерттейтін облыстар тым үлкен емес, және біз қазір талқыоап отырған нормалдық ісінің бәрі де тым дерлік шектелген. Бірақ бұл парадигмаға сенімділіктен туатын шектеулер ғылымның дамуы үшін маңызды болып табылады. Назарды қатынастылы түрдегі эзотерикалық мәселелердің соншама үлкен емес облысына шоғырландырып, парадигма ғалымдарды табиғаттың әлдебір фрагментін басқа жағдаяттарда мұндайды ойлағау да мұрша келмейтіндей етіп тәптіштеп әрі тереңдетіп зерттеуге мәжбүрлейді.

Нормалдық немесе парадигмаға негізделген зерттеудің не екенін анығырақ көрсету үшін, нормалдық ғылымның негізінен қандай мәселелерге көңілі аутынын жіктеп және безендіріп беруге талаптанып бағайын. Ыңғайлы болу үшін мен теориялық іс-әрекетті жайын қалдырып, фактілердің жинақталу сатысынан, яғни ғылымдардың өз тұрақты зерттеулерінің нәтижелері туралы әріптестеріне ақпарат беретін арнайы журналдарда суреттелген. Эксперименттер мен бақылаулардан бастаймын. Әдетте ғылымдар табиғатының қандай аспектілері туралы хабарлайды? Олардың таңдауын не анықтайды? Және де ғылыми бақылаулардың көпшілігі көп уақытты, ақшаны қажетсінетіндіктен және арнайыланған жарақтандыруды талап ететіндіктен, ғалым осы таңдауды практикалық түрде соңына жеткізгенде қандай мақсаттарды көздейді? –деген сұрақты қою әбден табиғи.

Нормалдық ғылымдағы фактілерді жинастыру бойынша іс-әрекет туралы толық түсінік алу үшін, менің ойымша, тағы эксперименттер мен бақылаулардың үшінші сыныбын атап кеткен жөн. Ол бұрынырақ үстірт қана қозғалынған мәселелердің шешуін жақсарту және кейбір қалған бейанықтылықтарды тарқату мақсаттарында парадигмалдық теорияны жасақтау үшін жасалынатын эмпириялық жұмысқа жатады. Бұл сынып басқалардың бәрінен де ең маңыздысы болып табылады, және де оны суреттеу аналитикалық келісті талап етеді. Математикаландырылуы басымырақ ғылымдарда мақсаты парадигманы жасақтау болатын кейбір эксперименттер физикалық константаларды анықтауға бағытталған. Мысалы, Ньютонның еңбегі бойынша екі бірлік массалар арасындағы тартылыс күші олардың арасындағы қашықтық бірге тең болғанда кеңістіктің кез-келген орнында материяның барлық түрлері үшін бірдей болуы тиіс. Бірақ Ньютонның кітабында қойылған өзіндік мәселелер тіпті бұл тартылыстың шамасын, яғни әмбебап гравитациялық тұрақтыны есептемей-ақ шешіле алатын болды да, «Бастамалардың» жарық көргенінен толық жүз жыл бойы ешкім де бұл шаманы анықтауға көмектесетін приборды ойлап тапқан жоқ.

Парадигманы жасақтауға бағытталған күш жұмсаулар, алайда, әмбебап константаларды анықтаумен шектелмейді. Олар, мысалы, сандық заңдарды ашуға көзделіне алады: газдың қысымын оның көлемімен байланыстыратын Бойль заңы, Кулонның электрлік тартылыс заңы және ағып жатқан тогы бар өткізгіш сәулелендіретін жылуды токтың күшімен және кедергімен байланыстыратын Джоульдың формуласы, - бұлардың бәрі осы категорияға жатады. Мүмкін, парадигманың мұндай типті заңдарды ашу үшін алғышарт болатыны жөніндегі фактінің айқындылығы жеткіліксіз шығар. Бұл заңдар ешқандай да теориялық нұсқамасыз, осы заңдардың өзіне бола қолға алынған жалғыз өлшеулер арқылы ғана ашылады дегенді жиі естуге тура келеді.

Алайда, тарих мұндай бэкондық әдістің қолдануын ешқалай да растамайды. Бойльдың эксперименттері, ауа бұрынғыдай гидростатика ұғымын қолдануға болатын серпімді флюид есебінде қарастырыла бергенінше, ойға да келмес еді (ал егер де қоюға болса дағы, онда олар басқа интерпритация алған болар еді не жалпы ешқандай да интерпретацияға ие бола алмас еді). Кулонның табысы оның нүктелік зарядтарға әрекет жасайтын күшті өлшеу үшін арнайы приборды жасауына тәуелді болды (оған дейін электрлік күштерді сол үшін әдеттегі таразыны және тағы басқа қолданып өлшегендер тұрақты тәуелділікті не тіпті қарапайым тәртіптілікті де байқай алмаған). Бірақ оның приборының конструкциясы өз кезегінде электрлік флюидтің әрбір бөлшегі басқасына қашықтықта әсер ететінін алдын ала мойындауға тәуелді болды. Кулон бөлшектер арасындағы өзара әсер күшін, дәл оны қашықтықтан қарапайым функция ретінде оңай-ақ өрнектеуге болатындай күш ретінде іздеген еді. Джоульдың эксперименттерін де сандық заңдардың парадигманы жасақтау арқасында қалай пайда болатынын безендіру үшін пайдалануға болады. Факті түрінде сапалық парадигма мен сандық заң арасында жалпы әрі тығыз байланыстың бар екендігі соншалық, Галилейден кейін парадигманың көмегімен оларды эксперимент жүзінде байқауға қажет приборлар жасалғанға дейінгі көптеген жылдар бұрын мұндай заңдар жиі-жиі дұрыс табыла алатын.

Нормалдық ғылым басқатырғыштардың шешілуі ретінде

Біз әлгінде ғана бетпе-бет кезіккен нормалдық ғылым мәселелерінің ең таңқаларлық ерекшелігі, мүмкін, олардың өте аз дәрежеде қомақты жаңалықтарға, жаңа фактілердің ашылуы немесе жаңа теорияның жасалуы болса да, бағдарланғандығында болар. Кейде толқынның ұзындығын өлшеу жағдаятындағы сияқты, нәтиженің барлық бөлшектері, ең нәзік дегендерін былай қойғанда алдын ала анық болады да, күтулер спектрі белгілі картинадан сәл ғана кеңірек болып шығады. Кулонның өлшеулері, ықтимал, қашықтықтың квадратына кері тәуелділік заңына міндетті түрде дәл сәйкестіікті талап етпеген де болар; қысымның ұлғаюы жағдайындағы жылуды зерделеген адам көптеген мүмкін болар нәтижелердің біреуін жиі алдын ала топшылайтын болады. Соның өзінде тіпті ұқсас жағдаяттарда да күтілетін, және, демек, қортылатын нәтижелер облысы қиялдың қамти алатынымен салыстырғанда әрқашан кіші. Және де егер жобаның нәтижесі осы тарлау облысқа түспесе, онда бұл әдетте зерттеудің сәтсіздігі деп қарастырылады, ал бұл сәтсіздік табиғаттың заңынан ауытқуын емес, ал ғылымның қатесін ғана бейнелейді деп есептеледі.

Мысалы, ХVIII ғасырда айналмалы таразы сияқты приборлардың көмегімен электрлік тартылысты өлшеу бойынша эксперименттерге көңіл аз бөлінетін. Мұндай эксперименттер орнықты да, жеткілікті түрде қарапайым да нәтижелер бермегендіктен, оларды өздерін тудырған парадигманы жасақтау үшін пайдалануға болмайтын еді. Демек, олар электрлік бойынша зерттеулердің үздіксіз прогрессімен байланыспаған және байланыстырыла алмайтын жай ғана фактілер болып қалып еді. Тек ретроспективті түрде, келесі парадигмаға жетіп қана, олардың электр құбылыстарының қандай қасиеттеріне нұсқағанын біз түсіне аламыз. Әрине, Кулон және оның замандастары да дәл солай осы кейінгі парадигманың не тартылыс мәселесінің облысындағы нәтижелердің дәл сол бір өзін уәделейтін парадигманың негізінде жұмыс істеді. Міне қай себептен Кулонның парадигманы әрі қарай жасақтау үшін жарайтын нәтижеге апарған приборды конструкциялауға қолы жеткені. Бірақ осы себептен де мұндай нәтиже ешкімді де таңқалдыра алмады, сөйтіп Кулонның бірнеше замандастары принципті түрде бұл нәтижені болжай алды. Тіпті мақсаты парадигманы жасақтау болып табылатын жобалар да кенет болатын жаңалықтарға ұмтылмайды.

«Есеп-басқатырғыш» және «есеп-басқатырғыштарды шешу бойынша маман» терминдері келесі беттерде біздің назарымыздың тең ортасында болатын көптеген сұрақтар үшін бірінші дәрежелі мән-маңызға ие болады. Есеп-басқатырғыштар-осы берілген жағдаятта ойда тұрған ең кәдуілгі-ақ мағынасында,-шешуі зерттеушінің дарыны мен шеберлігін тексеру үшін сынақ тасы болатын мәселелердің ерекше бір категориясын құрайды. Бұл сөздің мағынасын «құрамдас фигура-басқатырғыш» және «басқатырғыш-жұмбақ» сөздері арқылы безендіруге болады. Бұл басқатырғыштардың нормалдық ғылыммен ортақ сипаттамалары бар, біз енді соларды бөліп көрсетуге тиіспіз. Олардың бірі жаңа ғана өтіліп аталды. Бірақ ол жақсы сапалы басқатырғыштың критерийі, яғни оны шешудің өзді-өзінен-ақ қызықты не маңызды болатынының көрсеткіші емес. Керісінше, шыныменен жылы жауып қоюға болмайтын мәселелер, мысалы, рак ауруына қарсы дәрі-дәрмек іздестіру немесе жер бетінде байыпты бейбітшілікті орнықтыру мәселелері, басты түрде олардың шешуі мүлдем жоқ болуы мүмкін болғанжықтан, көбіне жалпы басқатырғышқа жатпайды да. Элементтері екі әртүрлі басқатырғыштар қорабынан тосын алынған «құрамдас фигура – басқатырғышты» қарастырайық. Тіпті ең тапқыр адамдар үшін де бұл мәселенің, ықтимал, өзінде шешілмейтін қиыншылықтарды (олардың болмауы да мүмкін) тұтуы тиіс болғандықтан, ол басқатырғыштарды шешудегі шеберліктің тексергіші қызметін атқара алмайды. Кез келген әдеттегі мағынасында оны жалпы басқатырғыш деп атауға да болмайды. Өзіндік бағалығы басқатырғыштың критерий бола алмағанымен, шешуінің болуы сондай критерий бола алады.

Ғылымның шектеулігі және өткіншілігі төменірек, бірақ дегенмен де абсолютті емес, сипаттамаларын жоғарырақ деңгейдегі нұсқамалар жатады; мен бұларада ғылымда тарихи зерттеу әрқашан тауып отыратын квазиметафизикалық нұсқамаларды айтып отырмын.  Мысалы, жуықтап алғанда 1630 жылдан кейін және әсіресе орасан зор әсерін тигізген Декарттың ғылыми жұмыстар пайда болғаннан кейін, ғалым физиктердің көбісі универсум микроскопиялық бөлшектерден, корпускулалардан тұрады және табиғаттың барлық құбылыстары корпускулярлық формалар, корпускулярлық мөлшерлер, қозғалыс және өзара әсер терминдерінде түсіндіріле алады деп болжамдады. Нұсқамалардың бұл жиынтығы әрі метафизикалық әрі методологиялық болып табылды. Метафизикалық ретінде ол физиктерге Әлемде мәністердің (сущности) қандай түрлері шынымен орын алатынына, ал қандайлары болмайтынына сілтеді: формасы бар және қозғалыста болатын материя ғана өмір сүреді. Ңұсқамалардың методологиялық жиынтығы ретінде ол физиктерге түпкілікті түсіндірулердің және іргелі заңдардың қандай болуы тиіс екеніне сілтеді: заңдар корпускулярлық қозғалыс пен өзара әсердің сипатын анықтауы тиіс, ал түсіндірулер кез келген

1 2 3 4

скачать работу

Отправка СМС бесплатно