Жетісу күйшілік мектебі

ЖЕТІСУ  КҮЙШІЛІК  МЕКТЕБІ

       Жетісу жері – қазақ халқының тағдыры талай рет талқыға түскен жер,  үш жүздің қаны топырағына мәңгі сіңіп қалған тарихи мекен. Мемлекет басына күн туғызған талай құйтұрқы саясатты көрген қасиетті Алатау  қазақтың байтақ елін көлеңкесімен қорғағалы нелер заман өтпеді, мұқым Шығысқа ықпалы жүрген Қытай империясы құдайы көршісі – Қазақты  бодан қылудың бар айласын жасап бақты, ғасырлар бойы атүсті айқаспен  бостандығын сақтап қалған қазақ елі үшін Жетісу жері әрісі - алты алаштың  жерұйығы боп саналады.

     Жетісу жерінің музыкалық мәдени мұрасы аса бай, домбыра өнеріне келетін болсақ, атадан балаға өзгеше нақыспен жалғасқан күйшілігі де бір  ерен мұра. Жетісу жерінің күйлерінде байырғы түркілік сарын мейлінше  жақсы сақталған, оған осы өлкеде ғасырлар бойы қазақпен ішек-бауыры  араласып кеткен туыстас қырғыз, татар, ұйғыр, дүнген халықтарының да  мәдениеті жаймашуақ әсерін бергені ақиқат. Олай дейтініміз – бұл халықтардың музыкалық мұрасы қазақ мәдениетіне жат емес, керісінше, олардың қазақпен жалпытүріктік тамырластығы бар, Жетісу  домбырашылығының  кемелдігіне мейлінше себепші болатын фактор осы.

      Жетісу күйшілік мектебінің негізгі мінездемесін, өзге күй мектептерінен  айырмашылығының нақты белгілерін музыкалық даму тұрғысынан тап  басып айту едәуір қиындық туғызады. Себебі, бұл мектептің күйлерінде  Арқа, Қаратау, Алтай, Сыр сарындары аралас кездесе береді, күй шалу  машығында төкпелетіп тарту да бар, солай бола тұра күйдің дамуы шертпе  шеңберінен шыға қоймайды. Ладтық тұғыры жағынан алғанда Жетісу шертпесі пентатоникаға бейім, күйдің техникалық орындалуы көрнекі  тәсілдерді (қолды ойнатып түрлі қимылдар жасап тарту) көбірек қолдануды  керек етеді. Бұл қырғыз қомызшылығынан ауысқан машық екені ақиқат.  

      Жетісу күйлерінің ортақ үлгісін мысал ретінде көрсету үшін Нұрғиса Тілендиевтің орындаушылық мәнерін алсақ жеткілікті. Н.Тілендиевтің  репертуарындағы күйлерде қоңыр сазды шертіс пен қызу қанды төкпе  кезектесіп тұрады, екі қолдың еркіндігінде шек жоқ, ал, күй сазына келер болсақ - қазақ пен қырғыздың әуездері бірден құлаққа келеді, асқан  сезімшілдік пен виртуоздық тәсілдер қатқабат араласқа түсіп, тыңдаушыны баурап алады. Н.Тілендиев бұл дәстүрді атасы - Тілендіден, Жамбыл мен Кененнен үйренген. Яғни, Жамбылдың заманында гүлденіп тұрған Жетісу  шертпесінің дәрежесі мен дәргейі қаншалықты болғанын осыдан –ақ білуге  болады. Нағыз Жетісулық шертпе шындығында Жамбыл мен Кенендердің орындауларында талайларды тәнті қылғаны тарихтан белгілі, солай бола  тұрса да Кеңес өкіметі кезінде оны іске татитын мектеп екен деп ескерген ешкім болмады. Сол себептен шығар, қырғыз бен қазаққа ақындығымен  қатар күйшілігімен аты мәшһүр болып талай күй тартысында олжа салған - Жамбыл Жабаевтың мұрасы дер кезінде таспаға не нотаға жазылып  алынбады, артындағы шәкірті – Күшікбайұлы Шаштайдың орындауындағы күйлерді ұқсатып үйрене алған адам болмады. Жетісу күйшілігінің кешенді өнер екенін көпшілік жас ғалым Б.Мүптекеевтің 1998 жылы шыққан «Жетісу  күйлері» кітабынан кейін ғана білді. Соның өзінде Жетісудың жібек шертпесі  оқыту бағдарламасынан өз төрін таба қойған жоқ. Бұл салқын  немқұрайдылық әлі күнге дейін домбырашылар арасында өткізілетін әртүрлі  мәдени іс - шараларда білініп қалады. 

      Алайда, Жетісу күйлерін тану барысында зерттеушілер тарапынан да қателіктерге ұрынып, жаза басу бар екенін айта кетуіміз керек. Жоғарыда тілге тиек еткен Б.Мүптекеевтің «Жетісу күйлері» кітабында Жетісу өңірін күйімен тербеткен небір саңлақтардың аты жоқ, аты Алашқа әйгілі Байсеркенің шәкірттері – Бердібек Мықтыбайұлы, Қожабек Жапбасов, Сатқынбай Өлмесұлы сияқты халық дарындарының үлгісін жалғастырған - Қатшыбай Таубаев, Темірбек Ахметов, Әшірәлі Шынғожаев, Тұраш Әбуовтер Жетісу күйшілік мектебінің мықты өкілдері ғана емес, жалпы  шертпе өнерінің ірі тұлғалары болғанын дәлелдеудің өзі артық. Олардың  үлгісін мұрат еткен «қазақтың ерке сылқымы» - Әбдімомын Желдібаев та осы мектептің бүгінгі көзі тірі жалғастырушысы екені көпке аян. Жетісу  күйлерінің Кеңестік кезеңдегі қаны сорғалаған мұрагерлері ретінде осы өнерпаздардың есімдері кітапқа кірсе керек еді.

     Тағы бір айта кететін жағдай, зерттеушілерде Жетісу күйлерін Шығыс Қазақстандық күйлермен шатастыру, ара-жігін ажырата алмау бар. Мұның салдары Шығыс Түркістандық күйшілерді зерделеу барысындағы олқылықтардан туындайды. Қытай қазақтарының домбыра тарту машығы Жетісулық машыққа жатпайды, ол Алтайлық мектептің меншігі (Шығыс Түркістандық күйшіліктің басында Бейсембі Дөненбайұлы тұр), яғни, Жетісу күйінің негізгі ұясы – Шығыс Түркістанда емес, Жетісуда. Дәлдеңкірей айтқанда, Алтай күйлерінде түркі-мұңғұл иірімдері бар, ал, Жетісу күйлерінде қырғыз ырлары басымырақ, қомыздың желдірме-толғаулары емін-еркін екі ұлтқа ортақ қолданысқа түскен. Тілендінің «Аққуындағы» шертпе мен төкпенің алма-кезек ауысу тәсілі қырғыз күйшілерінде (Атай,  Тоқтағұл, Қара молда) бұрыннан бар үрдіс. Қырғыз оркестрлерінің репертуарында Қазақ күйі дегенде тек Жетісу күйлері таңдалып орындалатыны мектеп жақындығынан екені сөзсіз. Бұл пікірдің алашапқын жылдарда Жетісудан көшуге мәжбүр болған күйшілерімізден қалған  мұраларға қатысы жоқ.

     Жетісу күйшілік мектебінде ерекше орындаушылық салт жасаған домбырашы -  Қожеке Назарұлы (1823-1881). Оның күйлері Тезек төре  заманының куәгері, Шоқан Уәлихановтың осы Тезектің ауылында туысқаншылап жатып зерттеу жұмыстарымен айналысқаны көптеген деректерде бар, Қожеке елдегі атқамінер беделді адам ретінде Тезекпен де таныстығы болған. Қожекенің Біржан мен Сараның айтысына араласып, біршама күйлерін арнағаны А.Сейдімбек зерттеулерінде кездеседі (Қазақтың  күй өнері, Астана -2002). Қожеке артына жалпы қазақ күйшілігіне ортақ мол  мұра қалдырып кеткен біртуар дарын иесі. Қожеке Назарұлының күйлерін зерттеу кешеуілдеп барып қолға алынды, артындағы ұрпақтарының жеткізуінде нотаға түсірілген күйлер төлтума нұсқасын сақтаған деп айту қиын, бұл саланың зерттеуі мен насихатын бірдей көтеріп жүрген ғалым –Базаралы Мүптекеевтің еңбегі зор. Базаралының ноталық жазбаларының арқасында Рақыш Қожекеұлы, Мергенбай Ерденеұлы сияқты халық дарындары мәдени қазынамызға қайта оралды. 

      Жетісу күйшілік мектебінің ішінде Шу мен Талас өңірінің орындаушылық мәнері жеке арна ретінде дамыған мектеп, болашақта бұл да үлкен зерттеуді қажет ететін сала. Жетісу шертпесінің толыққанды игерілмеуінің бір себебі де осыған назар аударылмаудан болуы әбден мүмкін. Жетісу мектебінің бағдарын жасауда алтын қазық ретінде Нұрғиса Тілендиев пен Темірбек Ахметовтың шертпелерін басты үлгі етіп алуымыз керек, өйткені, ғасырлар бойы кемелденген Алатау шертпесінің өшпеген ұшқындары бізге осылар арқылы аманатталды.

       Қазіргі кезде Жетісу мектебінің дамуына еңбегін аямай жүрген азаматтар қатарында Әбдімомын Желдібаев, Дүйсенбай Шаштайұлы, Талғат  Орынтаев, Бақыт Жанұзақов, Нұрлан Бекенов, Ақбота Тұрымбетова, Нүркен Әшіровтар бар.

      Жетісу күйшілік мектебін зерттеушілер – Гүлзада Омарова, Базаралы Мүптекеев, Сағатбек Медеубекұлы, Ербол Тұңғышұлы. Н.Тілендиевтің батасын алған шәкірті – Қошқарбек Тасбергенов ұстазының күйлерін күйсандықтың сүйемелімен орындау үшін тамаша музыкалық аудармалар  (переложение) жасап, оны жеке жинақ етіп шығарды. Күйлерді оркестрге түсіруде біліктілік жасаған Халық қаһарманы, көрнекті өнер ардагері, композитор - Нұрғиса Тілендиев және дарынды дирижерлар – Жамағат Темірғалиев пен Самат Мәлімбаев.

скачать работу

Отправка СМС бесплатно