Зікір

Нақшбандийа тариқаты ХV-ХVІ ғасырларда Мауараннахр мен Қыпшақ даласында болған саяси күрестерге белсене араласты. Мысалы, нақшбандийа өкілі Ходжа Ахрар(1404-1490) ХV ғ. Мауараннахрдың негізгі билеушісіне айналды. ХVІ ғ. оның бұл әрекетін Махдум-и Ағзам одан әрі жалғастырды. Нақшбандийа ХV-ХVІІІ ғ. аралығында өз ықпалын ислам әлемінің көптеген жеріне таратып үлгерді. Сонымен қатар, нақшбандийа тариқаты ислам дінін қасаң догмаға айналдырып, исламдағы ғылыми бағытты толығымен жоққа шығарды. Ұлықбек сияқты ғұлама ғалымды өз ұлы Абд ал-Латифтің өлтіруі астарында нақшбандийа тариқаты өкілдерінің ықпалы жатты. Медреселерде математика, химия, география т. б. пәндерді оқыту тоқтатылды.

Нақшбандийа тариқатының түркі халықтарының арасына таралуы діни-идеологиялық бағыттағы ірі қақтығыстарға әкелді. Нақшбандийа ілімін түркі халықтары арасына таратуға, абсолюттік билікке ұмтылған, билік басындағы Шыңғыс-хан ұрпақтары мүдделі болды. Олар, Б. Нақшбанд ілімін түркі халықтарының арасына тарату арқылы, мемлекеттің құрылымдық жүйесі - рулық, тайпалық, жүздік жүйені ыдыратамыз, хан билігін тежеп отырған билер институтын жоямыз, сөйтіп абсолюттік билікке жетеміз,- деп есептеді. Бұл кезеңде әр түрлі діни ағымдар соңына ерген халық пен бар арманы абсолюттік билік болған Шайбан ұрпақтары тарих сахнасына бірнеше мемлекетті қатар шығарды. Еділдің батыс жағындағы халықтар түркілік билік жүйесі мен Йасауи жолынан толық бас тартып үлгерген еді. Түркілік билік жүйесі аз да болса Еділдің шығыс жағындағы халықтарда сақталған еді. Себебі, мұнда Едігенің ұлдарының ықпалы әлі әлсірей қоймаған болатын. Кез келген Шыңғыс ұрпағының таққа отыруы осы Едіге ұрпақтарының шешіміне байланысты болды және олардың барлығы Шайбан ұрпақтарынан болған хандардың қасындағы беклербегі қызметін атқарды. Мысалы, Мансұр би - Қажы Мұхаммедтің, басқа бір деректерде Ғияс ад-Дин, Кіші Мұхаммед, Барақ қастарында беклербегі қызметін атқарды; Ғазы би Кіші Мұхаммед пен Жұмадықта, Кейқабат би - Полат ханның жанында беклербегі қызметін атқарды. Демек бұл жердегі халықтар арасында, аз да болса, ата дәстүріне, Йасауи жолына адалдық сақталды. Бірақ осы кезеңнің өзінде нақшбандийа тариқатының түркілер арасына сыналап ене бастағанын, хандардың арасынан да, билердің арасынан да осы жолдың тұзағына түскендерді байқауға болады. Мысалы, Барақ ханның өз ордасының беклербегі болған Мансұр биді Хиуаны шапқаны үшін қинап өлтіруі соның айғағы. Ал, Жұмадық хан өз ордасының беклербегі Ғазы бимен бірігіп ата жолды бұзғаны үшін, халыққа көп қысым көрсеткені үшін ру тайпа басшылары бірігіп Ғазы биді өлтіреді де, өздері Жұмадық ханнан бөлініп көшіп кетеді. Бірақ бұл оқиғаның астарында діни көзқарас барлығы деректерде айтылмайды. Оның есесіне Ғазы бидің айналасындағы халыққа қысым көрсеткені, озбырлық жасағаны, сол үшін өлтірілгені айтылады. Демек, бұл әрекет Ғазы бидің Ата дәстүрді, антты бұзып, тура жолдан тайғанын көрсетеді. Ғазы бидің халық кешірмейтіндей күнәсі болмаса, халықтың оны жазалауға батылы бармаған да, Едігенің өзге ұлдары мұндай бассыздыққа жол бермеген болар еді. Мысалы, Барақ хан Мансұр биді Хиуада өлтіргенде, Едігенің өзге ұлдары Кіші Мұхаммедтен әскер әкеліп, Барақ ханды майдан даласында өлтіргені белгілі. Осының өзі Ғазы бидің Жұмадық ханмен бірігіп Ата жолын бұзғанын, сол үшін бидің жазаланғандығын көрсетеді. Одан кейінгі оқиғалар да жағдайдың осылай болғандығын нақтылай түседі. Жұмадық хан өзінен бөлініп кеткен халықты әскермен барып жазаламақ болған әрекеті сәтсіз аяқталып, өзі майдан даласында қаза табады. Қолға түскен он жеті жасар Әбілхайырды халық ру, тайпа басшылары өлтірмек түгіл, қайта басына көтеріп хан сайлады. Ол туралы ортағасырлық тарихшы Махмуд ибн Уали былай деп жазды: «Жәнібек хан өлген 758/1356-57 жылдан 835/1428-29 жылға дейінгі аралықта Дешті Қыпшақтағы патшалық тағына ақылды, әрі табанды басшы табылмады. Соның себебінен мемлекеттегі дін мен мемлекет ісі қожырады. Халық басын біріктіріп тұрған арқау үзілді, бірлік кетті. Бұл елдің халқының осыншалық қиналғанын көрген Ұлы Жаратушы елдің болашағын жарық қылатын, дін мен мемлекет ісін қалпына келтіретін жаңа жұлдызды көкжиекке шығарды. Ол Әбілхайыр хан еді. Дүние қайта жарыққа толды. Бүлінген дүние қайтадан қалпына келді. Қоғамның барлық мүшесінің мүддесі қайтадан қалыпқа түсірілді. Қоғам қайта гүлдене бастады. Әйгілі Ахметтің жолының заңдары мен Мұхаммедтің діні қайта гүлдеді.» Осы бір кішкене үзіндінің өзі ислам дінінің, оның ішінде Йасауи жолының Алтын Орда мемлекетінде қандай роль атқарғандығын, Әбілхайырдың сол жолды қайтадан қалпына келтіргендігін көрсетіп тұрған жоқ па? Демек, бұл Жошы ұлысындағы халықтардың басын біріктірген негізгі арқау Йасауи жолы болғандығын, рухани фактордың шешуші мәнге ие болғандығын көрсетеді. Ендігі кезекте сол Әбілхайырды таққа отырғызып хан көтерген кімдер еді, соған тоқталайық. Мас‘уд ибн ‘Усман Кухстанидің «Тарих-и Абу-л Хайр-хан-и» атты еңбегінде мынадай кісілердің аттары аталады: «Барлық әскербасылар, даңты Пайғамбар әулетінің өкілдері, «Та» және «Йа-Син» өкілдері болды. Олардың ішіндегі ең даңқтылары Құл Мұхаммед сейіт және Қара сейіт(Алла олардың қабірін жарық етсін.) Және Бұзұнжар би қият, Уаққас би манғыт, Шайх софы оғлан, Сатұғ би, Сүйініш би, Қара Кедей дүрмен, Ақ Софы найман, Шайх Софы найман, … Жүсіп Қожа өкіреш найман, Қажы Мырза шат, Бахты Қожа ұйғыр, Орыс қоңырат тағы басқа ұлы адамдар қуатты әміршінің сарайына келіп, оның жеңімпаз әскерлері мен қызметшілерінің қатарынан орын алды.» Бұл дерек сол кездегі Қыпшақ даласын мекендеген түркілер құрамындағы рулар мен тайпалардың басындағы басшылардың барлығы дерлік дін өкілдері екенін көрсетіп тұр. Демек, ол кезеңде ру, тайпа басында алдымен рухани басшы болғандығын нақтылай түседі. Бұл жерде «сопы» мен «қожа» атауларының дінге қатысы барлығына күмән жоқ. Ал «би» сөзінің түпкі мағнасына күмән келтіушілер табылуы мүмкін. Бірақ «би» - деп орта ғасырларда діни, рухани басшыны атағанын және ол қазақ даласындағы діннің өмір сүру формасы болған Йасауи жолымен тікелей байланысты екендігін қазақтың көнеден қалған аталы сөздері дәлелдейді. Мысалы:

Батыр деген барақ ит,
Екінің бірі табады.
Би деген ақ шариғат,
Ілуден біреу табады.

Немесе «Елге бай құт емес, би құт» деген мәтелдер-ақ бидің қазақ қоғамында аса жоғары бағаланғандығын көрсетеді. Бұл деректер Әбілхайыр хан басқарған Өзбек ұлысында Йасауи жолы салтанат құрғанын дәлелдейді. Әбілхайыр хан Йасауи жолына адал болған кезеңде оның тасының өрге домалап, ешкімге бет қаратпағаны тарихтан белгілі. Алайда, 1446 жылы Әбілхайыр ханның Сыр бойындағы қалаларды жаулап алуы, Сыр бойындағы Сығнақ қаласына өзінің ордасын орнатуы оны мемлекетті басқару саясаты мен мемлекеттің құрылымдық жүйесін өзгертуге итермеледі. Өйткені ол осы жерде нақшбандийа тариқаты өкілдерінің ықпалына түседі. Бірақ жазба деректерде Әбілхайыр ханның Сығанақта кіммен кездескені туралы нақты дерек жоқ. Бірақ бүкіл Өзбек ұлысындағы саяси жағдайдың күрт өзгеруі; Әбілхайыр ханның ұзақ жылдар бойына тірегі де, серігі де болған Едігенің немересі Уаққас биді өлтіруі, Арқада Қара қыпшақ Қобландының арғыннның биі - Дайыр қожа Ақжол биді өлтіруі, одан кейін көптеген ру, тайпалардың Әбілхайырдан бөліне көшуі, халық алдында хан тарапынан кешірілмес күнә жасалынғандығын дәлелдейді. Ата жолдан аттап, Антты бұзбаса, Йасауи жолынан бас тартпаса халық оншалықты қатал шараларға бармаған болар еді. Осы оқиға Өзбек ұлысын екіге бөліп, тарих сахнасына екі мемлекетті: Қазақ хандығы мен Шайбанилер мемлекетін шығарды. Өзгенің рухани ықпалын қабылдамаған, түркінің өршіл рухының өзегі болған Иассауи жолындағы халық қазақ атанып, Ата жұртқа ие болып қалды. Ал, нақшбандийа тариқатын қабылдап, соғды-тәжік мәдениетіне мойын ұсынған халық Ата жұртқа сыймай, Мауараннахр жеріне кетуге мәжбүр болды.

Қазақ Хандығы жеке ел болып тарих сахнасына шыққанан кейін-ақ біз Өзбек ұлысында болған тарихтан сабақ алмағанымыз белгілі бола бастады. Аз ғана жылда қуатты мемлекетке айналып үлгерген Қазақ хандығы Қасым хан қайтыс болған соң қайтадан кері кетіп, қуатынан айырылды. Атақты тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің шығармасында былай деп жазды: Қасым хан бүкіл Қыпшақ даласын бағындырды. Жошыдан кейін Қыпшақ даласын ешкім толық бағындырған жоқ еді. Оның мың-мың әскері болды. … Қасым хан өлген соң мемлекет ыдырады. Қазір қазақтардан ешкім қалмады-дейді.

Қазақ тарихындағы осы бір қасіретті кезеңнің тууына тағы да рухани фактор себеп болды. Қасым ханның жасы ұлғайған шағында нақшбандийа шайхы Абу Бакр Са‘дқа мурид болуы, балаларын нақшбандийа шайхына тәрбиеге беруі, оның жіберген басты қателігі болды. Қасым хан өлгенсін оның басқа рухта тәрбиеленген балаларына халықтың ықласы болмады, теріс айналды. Мамаш, Тахир, Бұйдаш хандар мемлекет тізгінінен айырылып қалды. Тек, Хақназар хан тұсында ғана қазақтың басы қайта қосылып, мемлекет қалпына келді. Ал, Шығай хан болса балалары Тәуеккел Мұхаммед пен Есімді т.б. балаларын алып, Бұхардың ханы Абдулла-ІІ барып паналады. Себебі, Шығай хан да, балалары Тәуеккел Мұхаммед пен Есім сұлтандар да нақшбандийа тариқатына кіріп қазақтан оқшауланып қалған еді. Осы кезде қазақ даласына хандық билікті Әбілхайыр хан ұрпағы Баба сұлтан жүргізді. Шындығында қазақ халқы Баба сұлтанды сол кезеңде өз билеушісі деп танығанын тарихи деректерді саралағанда аңғаруға болады. Мысалы, Түркістан, Сауран, Сайрам сияқты қалалардың халықтарының сол үшін соғысуы, Баба сұлтанды мемлекет басшысы ретінде танығандығын білдіреді.

XVI ғасыр соңында, Тәуеккел Мұхаммед өзінің 120 ұрпағымен қайтадан Йасауи жолына бет бұрды. Ал, Есім болса өзінің бұрынғы сенімінде қалды. 1598 жылы Бұхара қаласы үшін болған соғыста Тәуеккел Мұхаммед ханның жараланып,

1 2 3 4

скачать работу

Отправка СМС бесплатно